Voel je vrij : essays

Toen Zadie Smith (1975) in 2000 debuteerde met de roman 'Witte tanden' die binnen de kortste tijd een bestseller werd, viel al te vermoeden dat ze zou uitgroeien tot een belangrijke speler in de literatuur van het nieuwe millennium. Sindsdien heeft ze dat vermoeden met een aantal andere romans glansrijk waargemaakt. Maar daarbij liet ze het niet. Net als haar leeftijdgenoot Teju Cole heeft ze ook als essayist het literaire speelveld vergroot: ze beschreef serieus en met kennis uit de eerste hand bepaalde kanten van de hedendaagse straatcultuur en de cultuur van veronachtzaamde lagen van de samenleving. Zoals Cole de straten van New York en Lagos met zijn voeten en zijn hoofd verkent, zo onderzoekt Smith 'het theater van het dagelijks leven' in Londen en New York. Ze laat zien hoe kunstvormen (zoals rap en graffiti), die sommige mensen eerder als 'een soort maatschappelijk probleem' afdoen, zich verhouden tot de elitecultuur. Omdat ze thuis is in twee werelden, de ivoren toren en de straat, kon ze uitgroeien tot een prominente gids in het fluïde grootstedelijke cultuurlabyrint.

In 'Voel je vrij' heeft Smith haar essays van de afgelopen acht jaar gebundeld. Haar stukken gaan nu eens over het intiem persoonlijke en dan weer over zaken van globaal belang. Aan bod komen het klimaatprobleem, hiphop, de apocalyptische fictie van J.G. Ballard, rappers als Jay-Z en Tupac, de Facebookgeneratie, het moederschap, de Brexit, de badkamer van haar jeugd, en nog veel meer. Ze weet haar inzichten zinvol te verbinden met ideeën van uiteenlopende grootheden als Seneca, Kierkegaard, Schopenhauer, Dostojevski, Fred Astaire, Picasso, Billie Holiday, Nabokov en Philip Roth.

Afkomstig uit een multicultureel gezin (haar vader is Engels, haar moeder een zwarte Jamaicaanse) is Smith bij uitstek in de positie om de genoemde bandbreedte aan onderwerpen te bestrijken. Ze beweegt zich met het grootste gemak tussen de zogenaamd hoge en lage cultuur, dankzij een sterke gevoeligheid voor sociale en politieke kwesties, kennis en intelligentie, die tijdens haar opleiding aan Harvard verder werden aangescherpt, en een verfijnd zintuig voor esthetiek.

Door Smiths essays lopen drie lijnen die elkaar telkens weer kruisen: haar leefwereld, haar identiteit van waaruit ze die wereld ervaart en waarneemt, en de taal waarin ze daarover communiceert. Ambivalentie is een kernthema. Smith is zich er terdege van bewust dat elke identiteit onderhevig is aan tegengestelde krachten. Als iemand die zichzelf telkens weer ervaart als zwart én wit is ze daarvan een levend voorbeeld. In de twee kinderen die ze samen met haar Ierse man heeft, beleeft ze dat nog sterker.

Ze licht die gemengde achtergrond toe aan de hand van een geruchtmakende affaire rond het schilderij 'Open Casket' van Dana Schutz. Omdat deze witte kunstenares een zwart slachtoffer van een racistische moord had afgebeeld, werd ze ervan beschuldigd zwart leed te exploiteren voor eigen gewin. Er werd zelfs aangedrongen op vernietiging van het schilderij. Zadie Smith vraagt zich daarop af wat haar kinderen wel of niet zouden mogen. "Waar ligt precies het kantelpunt waarop het zwarte leed niet langer hún zaak is? Hun oma - die in bittere armoede is opgegroeid op een postkoloniaal eiland, en die afstamt van slaven - heeft het zwarte leed aan den lijve ondervonden. Maar haar kleinkinderen zien er wit uit. Zijn ze dat ook? Zouden mijn kinderen kunnen uitgroeien tot kunstenaars die zo nu en dan een zwart iemand schilderen?"

In een ander essay schrijft Smith over de badkamer van haar kinderjaren, zo op het eerste gezicht een tamelijk triviaal onderwerp. "Het was gewoon een kleine badkamer, ingericht volgens een vaag strandthema. Mijn moeders bijdrage bestond uit planten. Groene, tropische en extreem grote planten, met knollen die uit de aarde staken en ranken die soms helemaal naar de pot ernaast reikten waarin ze dan verder groeiden; als je in bad ging moest je in gevecht met die ranken."

Als kind zag Smith er niets bijzonders in. Maar achteraf komt de badkamer in een ander licht te staan. Het alledaagse gegeven dient nu als opmaat voor wat ze een 'retrospectieve maalstroom' noemt. "Een wazige beweging tussen heden en verleden die heel intens en duizelingwekkend is, maar op een pijnlijke manier ook verhelderend." Pas laat in het leven dringt het besef door dat er vroeger een 'emotioneel heftig gebeuren' heeft plaatsgevonden waarvoor ze als kind ongevoelig of zelfs blind was. "Jaren later, in die retrospectieve maalstroom, kom je erachter wie er werd beschadigd, op welke manier, en hoe erg." Wanneer Smith volwassen is en al lang het huis uit, komt de herinnering aan de badkamer plotseling naar boven. Ze is dan voor een literair festival naar Jamaica gereisd en komt daar terecht in een uitbundig groene wereld. Pas dan realiseert ze zich dat haar moeder in Engeland een groene badkamer maakte uit heimwee naar haar geboorteland.

Zadie Smith stelt je met haar arendsblik in staat om dingen die aanvankelijk complex en verwarrend zijn, in een helder perspectief te zien. Ze trekt je mee in haar verbeelding en opent het ene na het andere verhelderende panorama. Maar in die brede blik is ook steeds ruimte voor het specifieke en karakteristieke detail, voor kleur, profiel en nuance.

Vert. N. Groen, P. van der Lecq, L. Biekmann, T. Stheeman. Prometheus; 440 blz. € 24,99.

oordeel

Een brede blik die toch steeds ook inzoomt op detail en nuance.