Twee levens : een novelle

Beter dood dan een bitter leven

Met Twee levens leverde Stefan Brijs een beklemmend kerstavondrelaas af. Een verhaal over een leven van troosteloosheid en het onstilbare verlangen naar troost, die desnoods enkel in de dood kan worden gevonden.

Niemand kan alle gevallen tellen waarin troost nodig is. Niemand weet wanneer de schaduw valt", zegt de Zweedse auteur Stig Dagerman in de beklemmende novelle Onze behoefte aan troost is onverzadigbaar...Troost vond wonderkind Dagerman enkel in de dood. In zijn garage beroofde hij zich van het leven, daartoe volstonden de uitlaatgassen van zijn auto. In een van zijn literaire zelfmoordgalerijen schreef Jeroen Brouwers over Dagerman: "Hij jaagde op troost als een jager op wild."

In Stefan Brijs' Twee levens (een kerst- maar ook een zelfmoordnovelle) is iets gelijkaardigs aan de hand. Een moeilijk te peilen behoefte aan troost - troost in muziek, troost als teweerstelling tegen slijtage van het leven of drastische troost in de dood - het zingt als een leidmotief door de synchroon vertelde levens heen. Het boek culmineert in een 'zelfmoordongeluk', banaal en dieptragisch tegelijk.

Tweemaal een halfuur trekt Stefan Brijs (°1969) uit voor zijn kerstavondrelaas. Veel meer heb je trouwens niet nodig om Twee levens uit te lezen. De kernachtige vertelstijl en het muzikale crescendo van respectievelijk 'Jingle Bells', Henry Purcells Dido en Aeneas en Bachs Weihnachtskantaten dragen ertoe bij dat het verhaal vaart heeft. Het is mee-ijlen, "op weg naar het einde", naar een afloop die pas in een coda onthuld wordt. Twee levens neemt geleidelijk de gedaante van een noodlotssymfonie aan.

24 december 2000, tien voor halfacht. Te lande schuift men massaal de benen onder tafel, her en der sist het fonduestel reeds vervaarlijk. Brijs geeft ons inzage in het ritueel, meer bepaald in de Noorderstraat 43 in een "plaats die twijfelt tussen dorp en stad". In het eerste luik volgt Brijs de gedachten van een 28-jarige software-engineer ("Zes maanden getrouwd. Een meter drieëntachtig lang. Drie kilo te zwaar, volgens je vrouw. Je hebt een bleke huid. Blond haar dat al begint te dunnen") die zijn echtgenote Nancy assisteert bij het voorbereiden van de kerstmaaltijd. Helpen is veel gezegd. Willem doet zijn ding zonder één greintje enthousiasme, want haar ouders komen zo meteen eten en de nakende tafelgesprekken zullen hoogst voorspelbaar zijn. Tijdens het (weinig succesvol) installeren van het fonduestel, herkauwt Willem zijn reeds vastgeroeste huwelijkse staat. Brijs beschrijft het met veel consideratie en met een scherp oog voor troosteloze alledaagsheid en stil verdriet (Richard Minne staat hem bij met een motto uit De arme en de rijke dagen). Intussen dreint 'Jingle Bells' uit de cd-speler. Willem neuriet - nietsbeseffend - mee: misfortune seemed his lot... Kerstballen breken en wat later valt de stroom uit. Aangepord door zijn echtgenote klopt Willem aan bij de buurvrouw om lucifers of een zaklamp te halen. Hij raakt niet verder dan de deur, hoort haar wel luidkeels zingen. Nog weinig laat het fatum van een paar seconden later vermoeden. Fade-out, om een halfuur terug in de tijd te keren. In het tweede deel zijn we in de Noorderstraat 45, bij de buurvrouw, een 65-jarige vereenzaamde weduwe. Haar man stierf een paar jaar geleden, op een kerstavond, bruusk, aan een slagaderbreuk. Het is een verdriet dat je niet te boven komt: "Niet één dag na de dood van je man heb je de eenzaamheid kunnen dragen." Dit jaar heeft Sarah op kerstavond zelfs liever geen gezelschap van kinderen of familie. Voor haar tellen alleen nog de herinneringen. Elke troost is verzwonden - hooguit is er de muziek, voor even. De dame treft alle voorbereidingen voor haar zelfmoord. Ze omwikkelt zich met het hemd van haar man. De gasoven wordt opengedraaid, net zoals Sylvia Plath het deed. De Weihnachtskantaten galmen door het huis. Het is de plaat die haar man opzette, vlak voor hij in elkaar zakte. Nu zingt zij mee, op weg naar haar geliefde in de dood. Maar "dan dringt het monotone gesis van het gas opnieuw tot je door. Onophoudelijk blijft het uit de poriën van de oven stromen. Het lijkt wel een stem die in je oren fezelt. Een stem die je geruststelt. Die zegt dat er niets aan de hand is. Dat je geduldig moet zijn."

Op dat moment valt ook in Noorderstraat 45 de stroom uit en wordt het sterven 'ongelukkig' verstoord. Niet voor lang.

Hoe groots en symboolgeladen je ook wilt sterven, zo suggereert Brijs, uiteindelijk word je niet meer dan een faits divers, een eenkolommer in de krant, een onbeduidend bericht. Zeker als de alledaagsheid zich uitslooft om roet in het eten te gooien. Is het de werkelijkheid achter zo'n bericht die Brijs uit de vergeethoek heeft willen halen? Ik vermoed van wel. In zijn Kruistochten gaf hij vergeten schrijvers hun waardigheid terug. Dit novellepaar is in zekere zin een rehabilitatie van 'gewone' mensen. Met groot inlevingsvermogen weet hij dramatiek en alledaagsheid in elkaar te schuiven.

Stefan Brijs bevestigt met het originele Twee levens het vele goeds dat over hem gezegd en geschreven is. Vooral compositorisch heeft hij niets onverlet gelaten. Hoewel Brijs in het tweede gedeelte soms te nadrukkelijk de muziekstukken in zijn structuur betrekt, geeft hij elk detail betekenis zonder zijn verhaal te verstikken of te vertragen.

Brijs heeft zich hierbij zichtbaar gespiegeld aan een vaak geciteerde stelregel van Jeroen Brouwers (ja, alweer hij): "Niets bestaat dat niet iets anders raakt." In zijn brievenboek Kroniek van een karakter benadrukt Brouwers dat dergelijk "horlogemakersproza (...) niet bestaat (...) uit schuiven met puzzelstukjes om dit 'in verband te brengen' met dat, maar uit een constant volgehouden 'stijltoon' (...) De eenmaal aangeslagen toon moet blijven klinken, met dezelfde kracht, in dezelfde kleur." Dat is hier zeker het geval. Die toon is ingehouden, wat strookt met de verder doorzettende versobering in Brijs' taalpalet. Bepaalde exuberanties uit zijn debuut De verwording zijn in Twee levens bijvoorbeeld geheel ondenkbaar geworden. Brijs' taal wenkt niet meer zo uitdrukkelijk om aandacht.

Wat hij in Twee levens te vertellen heeft, doet dat des te meer. Onder de boom zorgt Brijs voor wrange troost met licht explosieve nasmaak. Wat had je anders gewild in een jaar als dit?