Het meisje met de Leica

In haar debuutroman uit 1997 ('Lessen van duisternis') beschreef Helena Janeczek (1964) een essentieel onderdeel van haar eigen identiteit: de geschiedenis van haar moeder, een Poolse jodin die voor de oorlog de liefde vond in het getto, op tijd wist te ontsnappen aan de pogroms, de oorlog overleefde, uiteindelijk haar verloofde terugvond en de rest van haar leven met hem deelde. Uit dit miraculeuze liefdesverhaal werd de schrijfster geboren, in Stuttgart, maar ze woont en werkt inmiddels al dertig jaar in Italië.

De duisternis van de tweede wereldoorlog is inmiddels een constante in Janeczek's oeuvre, en zo ook in de bekroonde roman 'Het meisje met de Leica'. Centraal staan hier twee historische figuren die vanaf de jaren 1930 furore maakten als oorlogsfotografen: de Hongaarse Robert Capa (1913-1954) en de Duitse Gerda Taro (1910-1937), pseudoniemen van Endre Friedmann en Gerta Pohorylle.

Capa werd wereldberoemd, Taro bleef onbekend. Het was niettemin de vindingrijke Taro, de eerste vrouwelijke oorlogsfotograaf én een boegbeeld van antifascisme, die Friedmann transformeerde in Capa. Voor zichzelf koos ze een naam die klonk als die van een diva, voor haar minnaar Friedmann bedacht ze een effectief pseudoniem en een bijbehorende persona. Zo gaf ze een vliegende start aan Robert Capa's roemrijke carrière.

Beiden sneuvelden tijdens hun gevaarlijke werk. De 27-jarige Gerda Taro eindigde al in de Spaanse burgeroorlog onder een pantservoertuig, Capa stierf door een landmijn in de Vietnamoorlog. Als een oorlogsfoto niet goed is, zo luidde Capa's motto, dan was de fotograaf zijn object niet dicht genoeg genaderd.

Janeczek reconstrueert het korte leven van de gedreven Gerda Taro op caleidoscopische wijze: via verschillende personageperspectieven en veel sprongen in tijd en ruimte.

Ze kruipt in de huid van verschillende achterblijvers wier levens zijn geraakt door de levenslustige vrouw die je op de voorkant van het boek knipogend aankijkt.

Willy Chardack, beroemd cardioloog en uitvinder van de pacemaker, wandelt op een lome zondagochtend in 1960 door Buffalo NY wanneer hij weer eens wordt overvallen door een visioen van Gerda. Op diezelfde zondagochtend rijdt Georg Kuritzkes op zijn Vespa door Rome. Ook hij beleefde de gelukkigste momenten van zijn leven aan de zijde van Gerda.

Gerda's boezemvriendin Ruth Cerf staat in 1938 op het punt om met haar man naar Zwitserland te vertrekken. Zij kende Gerda lang voordat ze Gerda Taro werd, was getuige van haar eerste liefdes, deelde lange tijd met haar een smerige Parijse hotelkamer, verzorgde haar na een abortus. Nu probeert ze uit Capa's Parijse fotostudio zoveel mogelijk fotowerk veilig te stellen.

Via deze en andere aan Gerda gelieerde biografieën schetst Janeczek een boeiend tijdsbeeld van de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog en van een generatie die met de moed der wanhoop het oprukkende kwaad bestreed.

In het eerste en laatste hoofdstuk benadert Janeczek haar 'meisje met de Leica' heel anders, namelijk door close readings van foto's die Taro en Capa maakten tijdens de Spaanse burgeroorlog - een verliefd rebellenstel op de Ramblas, trainende vrouwelijke rekruten op het strand - én van foto's die collega-fotografen van het fotografenpaar zelf maakten. Dit zijn ongetwijfeld de mooiste en de meest meeslepende delen van Janezcek's relaas. Niet in de laatste plaats omdat we hier ook beter begrijpen wat Capa en Taro voor de schrijfster persoonlijk betekenen.

Janeczek deed zorgvuldig onderzoek. Om iets terug te vinden, schrijft ze, moeten we 'te rade gaan bij ons geheugen, dat een vorm van verbeeldingskracht is.' Het resultaat is geen meeslepende roman, maar wel een verbeeldingsvolle, boeiende reconstructie van het leven van een vergeten vrouw, een belangrijk fotograaf, die nieuwe aandacht verdient.