De uitzichtlozen : roman

Het noorden van Frankrijk heeft veel van een sociaal-economisch kerkhof. Eerst zette Edouard Louis de armoezaaiers van Picardië op de literaire kaart in Weg met Eddy Bellegueule. Vervolgens pakte Nicolas Mathieu de sociale kaalslag in Lotharingen aan. In zijn debuutroman, Aux animaux la guerre, die intussen werd omgeturnd tot een tv-serie, liet de schrijver een fabriek in de Vogezen sluiten en in zijn tweede roman bracht hij de economische neergang van de streek van Thionville in beeld. De misère van zijn streekgenoten heeft hem bepaald geen windeieren gelegd. De uitzichtlozen werd gehonoreerd met de Prix Goncourt 2018.

De gelauwerde roman speelt in het fictieve Heillange, een heilloos stadje bij de Duits-Luxemburgse grens waarin iedere Fransman moeiteloos Hayange herkent. Sinds de hoogovens zijn gedoofd en de fabrieken hun biezen hebben gepakt naar de lageloonlanden is het leven er een eeuwigdurende crisis. Werkloosheid, racisme en geweld tieren er welig, de klassenstrijd is er nog lang niet uitgewoed en alle dromen slaan er stuk op de uitzichtloze realiteit. 'De mannen spraken weinig en stierven vroeg. De vrouwen verfden hun haar en bekeken het leven met gestaag afnemend optimisme.' Het valt niet mee om op te groeien op zo'n troosteloze plek. Geen wonder dat de jeugd er massaal weg wil.

Zomer

Gedurende vier broeierige zomers tussen 1992 en 1998, van hun veertiende tot hun twintigste, volgen we Anthony en zijn kompanen op de voet. De jongen, die opgescheept zit met een drankzuchtige, gewelddadige vader, hunkert naar de bloedmooie Steph en hoopt op een beter leven. Hacine, kind van een gastarbeider, droomt van een carrière als kaïd in de mocromaffia. Steph, een meisje van goeden huize, ziet in dat het op de arbeidsmarkt vooral op diploma's aankomt. In afwachting doen ze wat jongeren zoal plegen te doen: rondhangen, klieren, stommiteiten uithalen, gamen, joints roken, bier drinken en luisteren naar Nirvana. Want in de jaren 90 verspreidde Smells like teen spirit 'zich als een virus overal waar miserabele zoons van proletariërs waren, louche tieners, uitschot van de crisis, kindmoeders, rotjochies op een brommertje, hasjrokers en leerlingen van het bijzonder onderwijs'. Gierende hormonen, tonnen drugs en sloten drank, dat moet haast verkeerd aflopen. Vooral de diefstal van een motor zal verstrekkende gevolgen hebben.

Nicolas Mathieu gunt zijn personages geen sprankeltje hoop. Hun ontsnappingsroutes lopen dood en stranden in uitzichtloze baantjes. Op de drempel van de volwassenheid krijgen ze de deur finaal tegen hun neus geknald. De appel valt niet ver van de boom, zo blijkt. In dat vergeten Frankrijk van sociale afbraak en chronisch geldgebrek wordt armoede overgeërfd van vader op zoon. 'Al die kerels, of bijna allemaal, waren kopje-onder gegaan. En ook hun zoons waren in de regel fout terechtgekomen', constateert de verteller. De dochters brengen het er doorgaans veel beter af. Vooral rijkeluiskinderen als Steph weten hun hachje te redden en komen weer op hun pootjes terecht. Vreemd genoeg valt er in het Hayange van Mathieu niet één allochtoon meisje te bespeuren, terwijl de Arabische jongens vrij goed vertegenwoordigd zijn.

De roman is stevig verankerd in de maatschappelijke realiteit van een wanhopig en gefrustreerd Frankrijk. De auteur schetst de teloorgang van de arbeidersklasse. In een geglobaliseerde wereld, waar bedrijven machtiger zijn dan staten, hebben de vakbonden niets meer in de melk te brokkelen. In het tijdperk van het individualisme kan alleen voetbal nog een golf van eensgezindheid en solidariteit teweegbrengen. De wedstrijd waarmee Les Bleus zich in 1998 voor de finale van het wereldkampioenschap plaatsten, zorgt voor een grandioze apotheose, maar minstens zo belangrijk is de éducation sentimentale van de personages. Want Mathieu is in de eerste plaats een verteller. Hij bedrijft geen toegepaste sociologie en brengt geen politieke boodschap, zoals Edouard Louis, maar stelt de roemloze levens van zijn personages te boek in een rauwe en poëtische taal, die in het Nederlands nauwelijks aan kracht heeft ingeboet. Op een paar schoonheidsfoutjes na is De uitzichtlozen best te pruimen, maar de uitgesponnen coming-of-ageroman had wel een tikkeltje korter gekund.

Vertaald door Reintje Ghoos en Jan Pieter van der Sterre, Meulenhoff, 414 blz., 22,99 € (e-boek 14,99 €). Oorspronkelijke titel: 'Leurs enfants après eux'.