Het gewicht van de woorden : roman

'Ik heb een hoopvol boek geschreven', zegt Pascal Mercier. In Het gewicht van de woorden zijn de figuren nooit te oud om een nieuw leven te beginnen. Hoofdpersoon Simon Leyland loopt als schooljongen weg uit Oxford om als nachtportier in Londen te werken. Hij wordt vertaler en trouwt met een Italiaanse journalist. Als zij de uitgeverij van haar vader erft, verhuizen ze naar Triëst. Na haar plotselinge dood wordt Leyland zelf uitgever. Op zijn 61ste krijgt hij te horen dat hij nog maar kort te leven heeft. Hij verkoopt de uitgeverij en gaat terug naar Londen. Dan blijken in het ziekenhuis foto's verwisseld te zijn. De hersentumor hoort bij een andere patiënt, Leyland lijdt slechts aan zware migraine. Opeens heeft hij een leven na de dood. Na altijd andermans woorden vertaald hebben, besluit hij eindelijk zijn eigen woorden te zoeken. Hij begint aan een roman.

'In het boek speelt de dood een rol, net als pech, rouw, afscheid. Toch is er elke keer weer een nieuw begin. In die zin is het een positief boek', zegt Pascal Mercier, literair pseudoniem van de Zwitserse hoogleraar filosofie Peter Bieri. Hij woont in een ommuurde villa in Schlachtensee, een mooie en lommerrijke buitenwijk van Berlijn. Het huis lijkt een enclave waar de inmiddels 75-jarige Mercier in alle rust zijn zinnen smeedt, zijn personages tot leven wekt, ver weg van het rumoer van de wereld. Hij laat zich niet opjagen. Het gewicht van de woorden verschijnt elf jaar na zijn laatste roman, Lea.

Hij heeft lang geaarzeld of hij het boek zou publiceren, zegt hij. 'Eigenlijk heb ik bij al mijn boeken vanuit de hypothese gewerkt dat ik niet zou publiceren. De intieme ruimte, hier aan mijn eettafel, het werk aan de zinnen en woorden, met de verbeeldingskracht en de fantasie, dat is één ding. De wereld van lezers en recensies is een andere zaak. Als ik hier in mijn eigen wereld verkeer, huiver ik bij de gedachte dat ik die andere wereld moet betreden. Ik heb het manuscript van Het gewicht van de woorden een jaar laten liggen. Toen ik het teruglas, vond ik dat er zo veel diepgang en vertelkunst in zat dat het toch jammer zou zijn als niemand het te zien zou krijgen.'

In 2004 werd Pascal Mercier wereldberoemd met Nachttrein naar Lissabon. Van het ene op het andere moment laat de keurige leraar Raimund Gregorius zijn gymnasiumklas zitten. Hij neemt de trein naar Lissabon om na te denken over zijn leven. Wie ben ik? Ben ik de man geworden die ik wilde zijn? Ook in zijn filosofische werk, zoals Het handwerk van de vrijheid, speelt het zoeken naar een eigen stem een grote rol. Het leven is een strijd tussen Selbstbestimmung en Fremdbestimmung, tussen onze eigen wensen en de druk van de buitenwereld. Om vrij te zijn, moeten we ontdekken wie we zijn om vervolgens onze eigen keuzes te maken. Gregorius forceerde een breuk met zijn alledaagse leven, Simon Leyland komt gaandeweg dichter bij zijn bestemming. 'Ik geloof dat ik in mijn romans figuren creëer die een vorm van vrijheid realiseren die ik zelf niet of slechts bij toeval had', zegt Mercier.

Toch zit er veel van uw eigen leven in het boek. Net als Leyland vertrok u als jonge man naar Londen.

'Ja, ik reisde een meisje achterna. Een klasgenote die in Londen au pair werd. Ik moest er achteraan. Ik moest ook weg uit Bern, weg uit dat bekrompen Zwitserland. Ik ben nog altijd verbaasd dat ik de moed had. Maar op de een of andere manier heb ik de nachttrein naar Calais genomen en ben ik van daaruit naar Folkestone gevaren. Mijn ouders begrepen er niets van, maar ze waren wel zo groothartig om mijn reis te financieren. Het was moeilijk voor ze, want mijn vader was muziekleraar en zo veel geld hadden ze niet. Maar ze wilden mij niet kwijt raken.'

In Het gewicht van de woorden beginnen Leyland en ook de andere personages steeds aan een nieuw leven, op zoek naar een bestemming die beter bij hun identiteit past. Maar bestaat er wel zoiets als een eigen identiteit, als een harde, onveranderlijke kern?

'Het overkoepelende thema van het boek is de identiteit van een persoon door de tijd heen. Een stabiele, goed afgeschermde identiteit is een hersenschim. Je verandert door alles wat je meemaakt. Leyland schrijft brieven aan zijn overleden vrouw Livia. Daarin vraagt hij zich af of hij zich niet altijd in een tussenruimte bevindt, tussen zijn vroegere en zijn huidige ik. Zo is het ook, denk ik. Alles is in beweging. Het is altijd een worsteling om identiteit te vinden. Een leven is een poging om zich van de druk van de wereld te bevrijden. Dat gebeurt als Leyland van Oxford naar Londen gaat. Het gebeurt in extreme vorm op het moment dat hij denkt te gaan sterven. Op dat moment zegt hij: nu ben ik werkelijk vrij, omdat ik met niemand meer rekening hoef te houden.'

Als je gaat sterven is niemand meer een autoriteit, schrijft hij aan Livia.

'Ik herinner me goed dat ik die zin opschreef, hoe bevrijdend het was om dat op te schrijven. Niemand is een autoriteit. Je moet die zin langzaam uitspreken. Dan hoor je hoe mooi en belangrijk hij is.'

Als Peter Bieri werkte Mercier dit thema uit in zijn filosofische werk Het handwerk van de vrijheid. Als we vrij willen zijn, moeten we ons leven in overeenstemming brengen met onze wil. Dat klinkt eenvoudig, maar dat is het niet. Het is een hele kunst om te weten wat je wilt. In Het gewicht van de woorden kiest Leylands dochter Sophia voor een carrière in de medische wereld, eerst als verpleegkundige, later als arts. Ze komt echter tot de conclusie dat zij voor een praktisch beroep heeft gekozen als een reactie op het werk van haar ouders, die zich altijd maar met woorden bezighielden. Ze verlaat de medische wereld om documentaires te gaan maken.

Kun je wel weten welk leven goed bij je past?

'Zelfkennis de sleutel van de vrijheid. Je moet weten wie je bent om goede, vrije beslissingen te kunnen nemen. Hoe doe je dat? Er is veel uitproberen nodig. Je luistert, je gaat met mensen om, je probeert dingen en dan ontdek je wat bij je past en wat vreemd voor je is. Zelfkennis heeft veel met het voelen van vreemdheid te maken. Hoe gevoeliger iemand daarvoor is, hoe beter hij in staat is om zichzelf te leren kennen.'

Maar maakt Sophia wel een goede keuze? Zoeken mensen tegenwoordig niet te veel naar identiteit en vrijheid, naar een leven waarvan ze denken dat het precies bij ze past? Veel mensen lijden onder hoge verwachtingen, stress en burn-out. Misschien zou het beter zijn als ze zich konden neerleggen bij de beperkingen van het leven.

'Er is inderdaad ook een krampachtig streven om opnieuw te beginnen, om helemaal zelfstandig je keuzes te maken. Het kan te veel zijn. Je hebt ook een kader nodig van overtuigingen, relatief stabiele emoties, stabiele relaties met andere mensen, die niet elk moment op de proef moeten worden gesteld. Vermoedelijk is elk leven een balanceren tussen de behoefte om altijd opnieuw te beginnen en de wens innerlijke zekerheid en rust te voelen. Er bestaat ook zoiets als het belasteren van de saaiheid, alsof een leven dat in vaste banen verloopt niet kan bestaan. Uitproberen heeft ook grenzen. Als je niet ophoudt met uitproberen, kan dat tot een vernietiging van de persoon leiden.'

Heeft u zelf de schaduwzijden van de vrijheid ervaren?

'Na Londen ben ik naar Duitsland gegaan, waar de revolutie van 1968 in volle gang was. Ik ben blij dat ik het allemaal heb gedaan, maar het boezemt me soms ook angst in, als ik bedenk wat er allemaal verkeerd had kunnen aflopen. Veel mensen zijn kapotgegaan aan die vrijheidsroes. Ik heb medestudenten gekend die zelfmoord hebben gepleegd, die alcoholist werden, die ideologisch verblind werden, ongelukkig raakten van baantjes die niet bij ze pasten. Er was veel ongelukkigheid destijds. Ik had in zekere zin het geluk dat ik in de eerste twintig jaar van mijn leven een zeer stabiele identiteit heb kunnen opbouwen.'

Dat is dan weer het voordeel van Zwitserland.

'Ja, het was een beetje saai, maar ik had prachtige voorbeeldfiguren. Leraren Grieks, Latijn en Hebreeuws, mensen die me enthousiast konden maken voor filosofie en taal. Ik had veel geluk met school. Daar leerde ik een innerlijke gewoonte van werken en leren waarop ik kon teruggrijpen. Ik voelde altijd een zekere scepsis tegenover slogans en megafoons. Ik was bij sit-ins in collegezalen maar voelde me daar altijd vreemd. Uiteindelijk ben ik toch de Berner Bub gebleven, hoewel ik me in een andere omgeving bevond.'

Net als Simon Leyland in Het gewicht van de woorden besloot Peter Bieri op latere leeftijd zijn eigen stem te zoeken, als Pascal Mercier. Hij was midden 40 toen hij een sabbatical nam om in een mooi huis in Italië een academische verhandeling over de vrijheid te schrijven. Boeken van Sartre en Kant staarden hem aan. Toen besloot hij iets heel anders te doen: een roman te schrijven, in zijn eigen woorden, met zijn eigen vrijheid. 'Ik heb mijn eerste roman geschreven, Perlmanns zwijgen. Met een permanent slecht geweten, maar ook met het gevoel: nu doe je precies wat je wilt. Dat was een geweldige ervaring. Op de universiteit werd milder gereageerd dan ik had gedacht. Veel van mijn collega's waren een beetje jaloers, ze hadden graag zelf ook zoiets gedaan.'

In Het gewicht van de woorden schrijft het personage Paolo Michelis een roman van duizend bladzijden op een typemachine. Hoe schrijft u zelf?

'Ik begin altijd met de hand, zo'n 100 tot 150 pagina's. Dat zijn niet de eerste pagina's van het boek, maar tekstblokken die later worden ingevoegd. Ik schrijf graag letters en ik houd er niet van als er tussen mij, mijn hoofd en mijn hand nog een machine zit. Op een gegeven moment schakel ik over op de computer, maar eigenlijk vind ik het nooit echt prettig. Ik zie liever het wit van het papier dan het licht van het beeldscherm.'

Bent u bezig aan een nieuwe roman?

'Ja, ik sta nog aan het begin. Eigenlijk weet ik alleen nog de thema's. Waarachtigheid tegenover jezelf en anderen. Dat zal verknoopt worden met het thema ouder worden. Oud worden, en de wens hebben om zelfbedrog en valse voorstellingen over jezelf overboord te werpen. Oud worden als een toestand waarin men de wens heeft eerlijker te worden, echter te worden.'

Is het gemakkelijker om waarachtiger te zijn als je ouder wordt?

'Het hangt natuurlijk af van de omstandigheden. Ik woon luxueus en heb veel vrijheid, hoef met weinig mensen rekening te houden. Ouder worden is vaak lastig, omdat je zwakker wordt, eerder ziek bent, minder gemakkelijk kunt reizen. Maar het geeft ook een gevoel voor proporties. Je vindt het minder belangrijk om geprezen te worden, het uiterlijk wordt minder belangrijk. Wat ook een grote vrijheid is: je hoeft niet meer met anderen te concurreren. Gelatenheid wordt een belangrijk begrip in mijn boek. Ik zie het als iets positiefs: je zelf niets wijsmaken, je niet beter voordoen dan je bent. Dat is ook een vorm van vrijheid. Je kunt zeggen: ik ben eenvoudiger, minder briljant dan jullie dachten.'

De dood komt uiteraard ook naderbij. Houdt dat u bezig?

'Ja, steeds vaker, omdat vrienden sterven, ziek worden. Ik merk dat het me meer schokt dan vroeger.'

Is het de kunst om dat met gelatenheid te ondergaan?

'Kunst is misschien het goede woord. Er zijn momenten waarop ik goed met de dood kan omgaan, andere momenten waarop ik in paniek raak.'

Helpt het dan niet om filosoof te zijn?

'Het helpt om eerlijk te zijn. Om te onderzoeken wat je gevoelens precies zijn als iemand is gestorven. Er is veel geklets over de dood. Helderheid over gevoelens helpt altijd bij het verwerken van een verlies. Je moet de dingen onder ogen zien.'

Als Leyland denkt dat hij doodgaat, laat hij een vriend een euthanasiemiddel halen. Is dat iets waar u ook aan denkt?

'Er zijn veel dingen die ik niet prettig vind aan Zwitserland, maar ik ben er trots op dat ze er het recht op een zelfgekozen dood hebben. Ik geloof dat het tot de waardigheid van de mens behoort dat hij zelf mag beslissen wanneer het leven ten einde is.'

PASCAL MERCIER

Pascal Mercier is het literaire pseudoniem van de Zwitserse filosoof Peter Bieri. Hij werd in 1944 in Bern geboren. Hij studeerde filosofie in Heidelberg en doceerde in Heidelberg en Marburg. Van 1993 tot 2007 was hij hoogleraar filosofie in Berlijn. In 1995 debuteerde hij als romancier met Perlmanns zwijgen. In 2004 schreef hij zijn bekendste boek, Nachttrein naar Lissabon.

Uit het Duits vertaald door Els Snick. Wereldbibliotheek; 447 pagina's; € 24,99.