Karel en ik : memento van Gustave van de Woestyne

Ergens in de jaren 30 voelde Gustave van de Woestyne (1881-1947) de behoefte zijn herinneringen aan Karel (1878-1929) op te schrijven, zijn dierbare overleden broer die zich met één letter meer Van de Woestijne liet noemen. Karel en de drie jaar jongere Gustave waren altijd onafscheidelijk geweest; de schrijver en de schilder trokken met elkaar op in hun kindertijd en hun jeugd in Gent en Latem.

Gustave heeft wat hij zijn 'memento' noemt, nooit afgewerkt. Het verhaal op het typoscript dat sinds kort in het bezit is van het Museum voor Schone Kunsten (MSK) in Gent, strandt in 1919, tien jaar voor Karels dood, en heeft onderweg enkele bladzijden verloren. Maar dat onaffe of vooral dat ongepolijste heeft ook zo zijn charmes, blijkt nu de teksten eindelijk eens zorgvuldig gepubliceerd zijn. Karel en ik moet het vooral hebben van de anekdotiek, van de sappige taal van tuimelperte en sargie, van de couleur locale in het bekende decor en vooral van de gloed van herinneringen.

Het is aangename lectuur zonder pretentie. Soms zijn er beelden die spreken en indruk maken. De jonge Stijn Streuvels brengt 'een prachtig groot eierkoekbrood' mee als hij bij de Van de Woestynes op bezoek komt in Gent - ja, de grote schrijver was een bakker uit Avelgem genaamd Frank Lateur. ''t Is de specialiteit van 't huis', voegt hij aan het geschenk toe dat voor de moeder van Karel en Gustave bestemd is.

Nadien beschrijft Gustave Karels werkkamer in het huis in de Sleepstraat, als met een camera die langzaam een zwaaibeweging maakt en inzoomt op details - een natte droom voor wie van de kunst van het fin de siècle houdt. 'Deze was een kamer die gelegen was boven de ingangspoort en welke een balkon bezat. Daar stond de boekenkast van Moeder. Ik herinner mij dat ze bevatte Les misérables van Victor Hugo, mooi in rood leder ingebonden. Ook de werken van Vader Cats met veel illustraties, en dan een werk over Griekse mythologie, de volledige romans van H. Conscience, (…) en nog veel andere boeken waarvan de titels me voor 't ogenblik niet te binnen komen. Voor de deur die op het balkon uitkwam, stond Karels schrijftafel, beladen met veel volumes, een bronzen lamp met aan de voet vier kleine amourkens, en een inktpot. Aan de muur hing het portret van Willem Kloos met dit van Max Elskamp, een sterkwaterplaat, voorstellend De intrede van Christus te Brussel door James Ensor, een tekening van George Minne, Jezus met de kelk en een foto voorstellend een groep leerlingen van het atheneum, waar hij ook tussen stond met zijn haar en brosse, met zijn armen gevouwen en zijn linkervoet vooruit, met een uitdrukking van verwaandheid...'

Gents en Frans

Gustave respecteert braaf de chronologie en begint met de kleurrijke kindertijd, vol opa's en oma's en tantes en nonkels, vol kattenkwaad en erger. Het gezin Van de Woestyne behoort tot de middenklasse en lijkt redelijk welstellend, spreekt Gents en Frans, maar is lang niet doorsnee of saai. Vader sterft vroeg, moeder blijft achter met vier zonen, van wie Gustave er twee zo goed als uit zijn herinneringen gomt - Karel en ik, de titel die later door de eerste uitgever, Manteau, aan zijn tekst gegeven is, is dan ook onverkort toepasselijk.

Karel en ik valt uiteen in drie delen, waarvan het mooiste ongetwijfeld het tweede is. Gustave vertelt in geuren en kleuren over hun Latemse jaren. In 1900 trekken de broers naar Sint-Martens-Latem; een kuur op de buiten is immers goed voor mensen met een fragiel gestel en sensitieve zenuwen. Er zijn nog andere motieven gemoeid met de verhuizing, maar die laat Gustave achterwege. Hij brengt een heerlijk relaas van een leven op een platteland dat vandaag niet meer bestaat (en er eigenlijk ook al niet meer was toen Gustave in 1934 zijn tekst schreef). De broers beleven er een vrij brave Vlaamse versie van de bohème - een bohème met meid en hulplijn naar moeder.

Dat ze in die tijd ook hun kunstenaarschap verdiepen, daar gaat Gustave niet vaak op in. Karel schrijft en hij schildert en ze wisselen soms eens van gedachten. Ze gaan buurten, aperitieven, eten en kaarten bij dorpsgenoten als George Minne, Valerius De Saedeleer en Albijn Van den Abeele - om maar enkele van de bekende namen van de Latemse School te noemen. Gustave taxeert en typeert die personages soms wat karikaturaal, dan weer schijnbaar meedogenloos hard, maar altijd met humor en liefde.

De omgeving is idyllisch, zelfs al loert er armoede. 'Jongens, es dat daar schóón', schreef Antwerpenaar Emmanuel de Bom in 1904 na een bezoek. 'Voortreffelijk schoon' is de wandeling die ­Gustave in detail beschrijft: langs 'de Leye vanaf St-Martens-Laethem tot aan Baerle en van Baerle Hoek tot aan Bachte-Maria-Leerne' - in dat fragment is duidelijk een schilder aan het woord die goede benen heeft.

Voetnoot

Karel en ik is in 1979 al eens gepubliceerd, zonder veel context. Toch werd het unieke egodocument meteen een cultboek, een geheimtip. De welkome nieuwe editie is volgens de regels van het literatuurwetenschappelijke spel uitgevoerd, met alle extra's van dien. Een van de troeven van zo'n aanpak is dat hij duidelijk aantoont dat ­Gustave van alles verfraait en verdraait. Is het allemaal waar? Natuurlijk heeft hij hier en daar wat aangedikt en afgezwakt, is hij soms de precieze timing en locatie vergeten. Dat is nu eenmaal eigen aan memoires.

Minder fijn is de overdaad aan voetnoten die de vier bezorgers toevoegden. Meestal zijn ze verhelderend, soms wat betuttelend. Dat in het begin bij de naam van elke cafébazin en tuinman een voetnoot staat om te melden dat die 'niet geïdentificeerd' is, is enerverend. Ook het nawoord lijdt onder die soms omslachtige grondigheid: daar lees je hele stukken in die piepkleine voetnotenletters, die ook gewoon in de hoofdtekst hadden kunnen staan.

Jammer genoeg is er ook maar één illustratie opgenomen in het boek. Wie de beelden bij Karel en ik wil zien, moet naar het MSK in Gent. Daar wordt tot 4 oktober alles tentoongesteld wat het museum van Gustave van de Woestyne in huis heeft, dus ook het typoscript dat toch nog een prachtige uitgave werd.

Davidsfonds, 304 blz., 22,50 €.