Een dove oude dame

In Mexico-Stad kom je ze tegen op straat: de vreemde sculpturen van de in Engeland geboren Leonora Carrington (1917-2011). Een zittende minotaurus die zijn fijne handjes uitstrekt, een sjamaan met een hertenkop, een vrouw met vogelsnavel die het publiek zegent. Het zijn wezens uit een andere dimensie, duister maar welwillend. Ze geven je het gevoel dat de dierenwereld zich uit de verstikkende greep van het mensdom bevrijd heeft en naar de sterren reikt. Leonora heeft hen een handje geholpen, en dat deed ze al toen ze vier jaar was en paarden tekende op de wanden van haar vaders landgoed Crookhey Hall. Haar eerste communie wilde ze per se vieren in de dierentuin. 'Ik hou al heel mijn leven het meest van dieren', zei ze later. Wilde dieren, dat spreekt.

Een fatsoenlijke Engelse debutante werd Leonora nooit: als achttienjarige besliste ze dat ze schilderkunst wilde studeren - in Parijs, bij de toen beruchte surrealisten. Ze sloot vriendschap met Dalí en Picasso, en begon een relatie met Max Ernst. Toen Ernst gearresteerd werd door de in Frankrijk binnenvallende Nazi's kreeg Leonora psychotische aanvallen en werd ze opgesloten in een inrichting. Die pijnlijke episode schreef ze van zich af in Beneden. Ze kon uiteindelijk ontsnappen richting Mexico, waar ze meer dan vijftig jaar woonde en werkte, en bevriend werd met Remedios Varo en Frida Kahlo, kunstenaressen die haar afkeer voor de bestaande orde en liefde voor de natuur deelden.

Verblind

Haar kunst wilde Leonora niet verklaren, maar ze zei er wel dit over: 'Ik wilde mij ontdoen van de beelden die mij verblindden'. Dat deed ze ook in haar verhalen, waar zwarte humor, magie en schokkende gewelddaden tegen de gevestigde orde alles op zijn kop zetten. Groene kolen die elkaar te lijf gaan, een hyena die naar een debutantenbal trippelt, een nette heer die een baby opdient als chique diner: verwacht het onverwachte. Maar het heerlijkste van alle Carrington-boeken is wel Een dove oude dame, dat in 1974 gepubliceerd werd in het Frans, en pas in 1976 in het oorspronkelijke Engels. Het is een roman vol dolle plotwendingen, anarchie en diepere mystiek - voor wie die erin wil vinden. Ze schreef hem al in 1950, of begin jaren 60, volgens een kennis deed ze dat aan een tafeltje in het rumoerige café Garibaldi. Wat er ook van zij, ze bedacht een sympathieke, ongewone heldin: de tweeënnegentigjarige Marian Leatherby.

Zoals het een hoogbejaarde betaamt is Marian tandeloos en bijna doof, en ze zit vol reumatiek. Ze is ook de draagster van een grijze baard, 'die door conventionele mensen weerzinwekkend zou worden gevonden. Persoonlijk vind ik hem nogal elegant'. Marian wordt door haar zoon en diens gezin geminacht, en naar een afgelegen vertrek verbannen. Daar schept zij zich een aards paradijsje, met twee katten, een kip en een tuin vol leven, met de stralende sterren daarboven. Ze vindt zichzelf een nuttig lid van de samenleving, 'prettig en aangenaam gezelschap als de situatie daarom vraagt'.

Haar even excentrieke vriendin Carmella vindt dat ook, maar ze waarschuwt Marian voor haar familie: 'Mensen onder de zeventig en boven de zeven zijn bijzonder onbetrouwbaar, tenzij ze toevallig katten zijn.' Ze doet haar vriendin een oortrompet cadeau, waarmee ze gesprekken kan afluisteren. Zo komt Marian te weten dat haar zoon haar in Huize Lichtzaam, een inrichting voor oude dames, wil droppen. Het tehuis wordt gesponsord door een firma van Amerikaanse ontbijtgranen en geleid door dokter Gambit, die de sekte het Innerlijk Christendom leidt. De dametjes worden ondergebracht in een tuin vol vreemde bungalows: eentje heeft de vorm van een laars, een andere van een verjaardagstaart of een paddenstoel. 'Om de familie te laten denken dat we een vredig, kinderlijk bestaan leiden', constateert Marian.

Maar dat blijkt slechts oogverblinding, en Marian ziet zich al gauw genoodzaakt om voor Miss Marple te spelen. De medebewoonsters zijn hoogst ongewoon, en de netste onder de dametjes is helemaal géén dame. Jaloezie en machtsstrijd lopen hoog op, nog opgestookt door de van de pot gerukte preken van Dokter Gambit en diens gierige echtgenote. Er komt drama van, en een gifmoord, en wat doet het mysterieuze schilderij van een achttiende-eeuwse non daar boven de eettafel?

Ziekelijke heren

De non krijgt een verhaal-in-het verhaal, en dat opent een nieuw mystiek pad voor de opstandige dames. Want de wereld daarbuiten, geleid door 'een ziekelijke verzameling heren', stevent af op een catastrofe. Een klimaatcatastrofe, of wat dacht u? De natuur, die te lang onderdrukt werd, eist weer haar rechtmatige plaats op. De wraakzuchtige god uit de Bijbel, dokter Gambit, Marians zoon, ze hebben allemaal afgedaan. De post-apocalytische wereld zal er een zijn van wijze vrouwen, weerwolfbaby's en sneeuw, vrij en vol van mogelijkheden. De Marian Leatherbys zijn hier heldinnen, en geen 'vreselijk oud karkas'.

Zo is de cirkel rond. Met Een dove oude dame komen Carringtons sculpturen tot leven, en loop je als het ware door een van haar wonderlijke schilderijen. Je hoort echo's van Carringtons dagelijkse leven: vriendin Carmella lijkt gemodelleerd naar Remedios Varo, er is een sneer naar de surrealisten, die ooit revolutionair waren maar ondertussen hangt er een surrealistische ham met in het midden een starend oog in Buckingham Palace.

Monty Python

En er valt véél absurde Engelse humor te genieten, Monty Python zou er sketches uit kunnen distilleren. 'Ik eet nooit vlees, omdat ik het niet juist vind om dieren van het leven te beroven als ze toch al zo moeilijk te kauwen zijn', declameert de gebitloze Marian. Als ze haar angsten uit over de toestanden in het tehuis sust vriendin Carmella: 'Je enige zorg is dus, voorzover ik zie, het feit dat je elk ogenblik vermoord kunt worden, met opzet of per ongeluk, en vanuit jouw perspectief komt dat zowat op hetzelfde neer.'

Een heerlijk boekje dus, voor wie afstand kan doen van het verlangen naar een conventioneel verhaal. Voor al wie zucht om vrijheid, en een verandering van perspectief. En voor wie nog liever 'Zam Pollum, de Grote Bijenkoningin' zou eren dan een bijbelse patriarch. 'Al hebben we de vrijheid pas laat in het leven ontdekt, we vertikken het om haar ooit weer prijs te geven', stelt Marian. Leve de hoogbejaarde revolutie dus. Laat de weerwolfkinderen en de wilde paarden los op Engelse landgoederen en in Mexicaanse steegjes. Carringtons sculpturen kijken toe en zegenen de chaos met fijne handjes.

Vertaald door Nelleke van Maaren, Orlando, 222 blz., 26,49 € (e-boek 14,99 €). Oorspronkelijke titel: 'The hearing trumpet'.