De stad der zienden : roman

Je ziet het tegenwoordig alsmaar vaker: auteurs die d.m.v. enkele zorgvuldig gekozen krasse uitspraken de perceptie van hun nieuwe werk in een bepaalde richting sturen. Ook José Saramago liet er zich blijkbaar toe verleiden: "Mijn nieuwe roman gaat een hels kabaal ontketenen", zou hij zich voor het verschijnen van De stad der zienden hebben laten ontvallen, en volgens de flap van de Nederlandstalige uitgave is dat ook gebeurd. Maar is Saramago's nieuwste wel zo gevaarlijk en subversief als de schrijver laat uitschijnen?

Het begin van de roman is alleszins opmerkelijk. In een niet nader genoemde hoofdstad -- Lissabon is het niet, want "hier zijn nooit aardbevingen" -- worden met toenemende verbazing de stemmen geteld van de jongste verkiezingen: zeventig procent van de kiezers heeft blanco gestemd. Een nieuwe stembeurt lijkt de heersende regering de enige oplossing, maar wat blijkt: nu brengt zelfs meer dan tachtig procent een blanco stem uit. Het verrassende stemgedrag van de hoofdstedelingen zorgt voor een nooit geziene crisis van de parlementaire democratie en wordt door de regerende partijen en de pers dan ook met veel morele ophef veroordeeld. Met het precaire maar onmiskenbaar beste aller politieke systemen wordt immers niet gesold! Saramago begeeft zich met dit gegeven in een discussie die de laatste jaren almaar luider wordt, nl. die over de gevaren en zwakheden van onze westerse democratie. Dat schept verwachtingen, en de vraag komt op hoe de auteur de gecompliceerdheid van deze discussie recht gaat doen in een roman.

Maar al gauw blijkt dat die vraag niet aan de orde is. Wie verwacht dat het schokeffect van de massale blancostem de opstap is naar een scherpe en verreikende kritiek van de huidige democratische politiek, die komt bedrogen uit. Saramago knaagt wel even aan de fundamenten van de democratie, omdat hij duidelijk maakt dat die slechts functioneert als de burgers zich houden aan de geschreven en ongeschreven regels van het systeem. Hij suggereert m.a.w. dat de democratie veel kwetsbaarder en discutabeler is dan velen -- waaronder in eerste instantie natuurlijk de politici -- willen geloven. Maar daar blijft het dan ook bij. Saramago verschaft met deze roman geen inzicht in de ingewikkelde democratische samenleving waarin volk en bestuurders in toenemende mate elkaars medeplichtigen zijn, maar versimpelt ze tot een eng dualistisch beeld: aan de ene kant de moreel zuiveren, de transparante en rechtvaardige hoofdstedelingen, aan de andere kant de perfide en doortrapte leden van de regering. Het spreekt vanzelf dat zo'n schematisering van de politieke werkelijkheid geen goed uitgangspunt is voor een doeltreffende en indringende democratiekritiek.

Opvallend is dat de 'opstandelingen' uit de hoofdstad niet worden voorgesteld als een gedifferentieerde menigte, maar als een homogeen blok. Saramago blijft ook erg vaag over de intenties van de 'blancoërs', zoals ze ondertussen door de regering misprijzend worden genoemd. In het Klara-programma 'Volgeboekt' werden ze door journaliste Mia Doornaert als foertstemmers en antipolitieke burgers aangeduid, maar die benamingen lijken me eerder ingegeven te zijn door politieke vooringenomenheid dan door de werkelijkheid van het boek. Evengoed zou het kunnen gaan om politiek bewuste stemmers, die zich niet meer kunnen vinden in de partijpolitieke geplogenheden van de westerse democratie en een tegengebaar willen stellen. Wat er ook van zij, de blancostemmers blijven doorheen de hele roman een onwerkelijk goedmoedig en solidair volkje, dat na de uittocht van regering en politie uit de stad zelfs vreedzamer samenleeft dan ooit. Bij momenten waan je je zowaar midden in de wensdroom van een anarchistisch geïnspireerde communist.

Tegenover de moreel voorbeeldige blancoërs staan de almaar tirannieker en huichelachtiger wordende schurken van de regerende partijen. Saramago zet hen neer als machtsgeile individualisten, die zich laten leiden door ijdelheid, infantiele jaloezie, paranoia, mannetjesputterij en andere vormen van kleinmenselijkheid. Hierin is deze roman op zijn best. D.m.v. de subtiele ironische ondertoon en de even geestige als efficiënte parodiëring van hun plechtige en clichématige taalgebruik, worden het overspannen patriottisme en de hypocrisie van de regeringsleden genadeloos onderuitgehaald. Met onverholen plezier en veel psychologisch inzicht kijkt Saramago in de hoofden van de verschillende ministers en laat hun valse gedachten horen, hun door veel politieke ervaring verworven kunde om "vooral niet de waarheid te spreken en die waarheid wanneer dat te pas kwam bovendien woord voor woord te laten samenvallen met de leugen, zoals een binnenkant heel logisch samengaat met een buitenkant". Ook de verschillende vertegenwoordigers van de media worden overigens duchtig over de hekel gehaald. Op een enkele uitzondering na zijn het allemaal verspreiders van leugens en 'informatieve hysterie', lafbekken die zich even gedwee onderwerpen aan de wetten van de markt als aan de voorschriften van de regerende macht.

Voor zover het hier gaat om een allegorische satire op de heersende klasse, lijken de karikaturale simplificaties en schematiseringen in De stad der zienden niet misplaatst. Maar als de roman ook iets wil zeggen over de verwikkelingen van de actuele politiek, en daar lijkt het toch wel sterk op, dan schiet de vorm duidelijk te kort. In De stad der blinden, waarvan dit boek in vele opzichten een vervolg is, werkte de parabelvorm uitstekend, als een onrustbarende allegorische voorstelling van de condition humaine, maar voor een complexe politieke thematiek is die duidelijk minder geschikt.

Veel kabaal kan dit boek mijns inziens dan ook niet veroorzaken. Voor een boek dat gepresenteerd wordt als een aanval op het heilige huisje van de democratie, valt het al bij al nogal braafjes uit. De in de roman geïmpliceerde stelling dat een democratie in een crisissituatie fascistoïde en uiterst repressieve trekken kan krijgen, is met het oog op landen als Israël en de VS een rake kritiek, maar een gevaarlijke antidemocratische idee is het op zich niet. Veeleer lijkt het een waarschuwing om het systeem voor ontsporing te behoeden. Meedogenloos is De stad der zienden alleen in zijn ontluistering van de perverse strategieën van diegenen die in het bezit zijn van de macht. Maar dat soort potentaten zijn er altijd en overal, die zijn allesbehalve eigen aan de gemiddelde westerse hedendaagse democratie. Hierdoor krijgt deze roman als tijdskritiek iets vrijblijvends en krachteloos. Dat hij ondertussen geschreven is in een onberispelijke en bewonderenswaardig elastische taal, en gezegend is met momenten van waarlijk meesterlijke spot, maakt die vaststelling er alleen maar betreurenswaardiger op. [Koen Van Baelen]