Zomer

Toen Ali Smith het plan opvatte om een reeks van vier romans te schrijven, voor elk seizoen een, kon ze niet vermoeden met hoeveel lof en prijzen ze zou worden overladen. Ze werd haast onthaald als de redder van de roman, een genre dat meer dan eens dood is verklaard, maar koppig weigert te sterven.

Smith begon aan dit project met een kleine aha-erlebnis. Toen ze het manuscript van Het een als het ander (2014) maanden na de afgesproken tijd aan haar uitgever bezorgde, verzekerde die haar dat de publicatie niet hoefde te worden uitgesteld. Zes weken volstonden om van het manuscript een boek te maken. In de regel nemen uitgeverijen daar heel wat meer tijd voor, al is het maar om de promo te kunnen verzorgen. Ali Smith besefte zo dat ze in haar werk het nieuws quasi op de voet kon volgen. Het genre had zijn naam in het Engels, 'novel', niet gestolen. In de negentiende eeuw werden romans trouwens vaak eerst in feuilletonvorm in kranten gepubliceerd. Charles Dickens, naar wiens werk Ali Smith vaak verwijst, moest zich dikwijls reppen om zijn kopij op tijd klaar te hebben. En zo werd Ali Smith de schrijfster die de geschiedenis zal ingaan als de auteur die de eerste roman publiceerde waarin Brexit een belangrijke rol speelt. Smith - geboren en getogen in Schotland, al woont ze nu in Cambridge - noteert de grote verdeeldheid, 'de helft van het dorp praat niet met de andere helft van het dorp'. In Zomer zit de splijtzwam zelfs binnen in een gezin: de man stemde tegen, de vrouw stemde voor, het huwelijk strandde.

Herhaalde geschiedenis

De vier romans zijn gebouwd rond een tegenstelling tussen de staat - of het systeem, de wet - en wat je 'de gewone mensen' kunt noemen. De staat wordt voorgesteld als de onderdrukker. De staat bepaalt bijvoorbeeld wie het land in mag en wie niet, wie een verblijfsvergunning krijgt en wie niet. Die voorstelling van zaken is geen verzinsel van Ali Smith. Het Verenigd Koninkrijk heeft jarenlang veel mensen welkom geheten om vervolgens een strenger beleid te gaan voeren. Ook burgers die er al bijna hun hele leven wonen, worden geviseerd. Ze verkeren in de veronderstelling dat ze de Britse nationaliteit hebben maar dat blijkt niet altijd het geval, omdat de wet intussen is gewijzigd en ze niet de juiste aanvragen hebben ingediend. Berucht is het schandaal rond de Jamaicanen die in 1948 arriveerden op de Empire Windrush. Met name de krant The Guardian heeft veel aandacht besteed aan de schrijnende ervaringen van de Windrushgeneratie.

In Zomer herinnert Ali Smith haar lezers aan de kampen waarin bij het begin van de Tweede Wereldoorlog Duitsers die in Groot-Brittannië woonden werden geïnterneerd, ook wanneer het Joden waren die Duitsland en het naziregime waren ontvlucht. Ze laat een van haar personages in zo'n kamp terechtkomen. Ironisch genoeg lag het in Ascot, wereldberoemd van de paardenrennen. Vandaag worden asielzoekers opgesloten in Immigration Removal Centers, terwijl hun dossier wordt onderzocht of terwijl ze wachten tot ze worden gedeporteerd. De geschiedenis herhaalt zich. In Zomer blijkt dat heel wat van die asielzoekers intussen zijn vrijgelaten vanwege de coronacrisis. De regering vreesde immers voor een schandaal: wat als al die gedetineerden besmet geraakten?

Collageromans

Wie het nieuws uit Groot-Brittannië volgt, weet dat Ali Smith dit niet heeft gefantaseerd. Haar werk doet in dat opzicht denken aan recente films van Ken Loach zoals Daniel Blake en Sorry we missed you. De wantoestanden die Ali Smith aanklaagt zijn niet uit haar duim gezogen. Zo was er bij het begin van de coronacrisis inderdaad een tekort aan beschermende kleding voor het ziekenhuispersoneel. En ja, het is waar dat in sommige ziekenhuizen het personeel dan maar met vuilniszakken bescherming improviseerde. Smith leest het in de krant en zet het in haar roman, alsof ze haar lezers wil wakker schudden. Besef alsjeblieft wat er in dit land aan de hand is! Kom in opstand! Ze besteedt ruim aandacht aan de vrouwen die van 1981 tot 2000 kampeerden bij de militaire basis van Greenham Common. Die vrouwen eisten dat de atoomraketten die er opgeslagen lagen, zouden worden verwijderd. Sommigen ketenden zich vast aan de omheining. Smith heeft iets met - of liever tegen - omheiningen. Ze symboliseren de brute macht van een anoniem overheidsapparaat.

In haar romans duiken moedige actievoerders op die er niet voor terugschrikken hun eigen veiligheid op het spel te zetten. In Lente laat Ali Smith een jong meisje harde vragen stellen aan het hoofd van een Immigration Removal Center: 'Waarom doet u de mensen die hier komen handboeien om als ze hier worden binnengebracht of weer weggehaald, terwijl ze helemaal geen misdadigers zijn?' Het meisje - ze is pas twaalf - verkrijgt dat alle toiletten eindelijk grondig worden schoongemaakt. De boodschap is duidelijk: individuele moed kan het verschil maken. Het meisje is naar binnen geglipt zonder dat iemand haar tegenhield. Ook als ze de trein wil nemen, kan ze zich onzichtbaar maken zodat ze geen kaartje hoeft te kopen of betaalbewijs hoeft te laten zien. In de 'echte' wereld kan dat natuurlijk niet, maar in deze romans wél. Ze zijn een wonderlijke mengeling van feiten en verbeelding, van document en magie. Het helpt als je vertrouwd bent met de Britse geschiedenis en politiek om feiten en fictie van elkaar te kunnen onderscheiden. Ik kende de namen Profumo, Christine Keeler, John Major, de Maguires en Greenham Common, maar van Pauline Boty had ik nog nooit gehoord, en ook niet van Godfrey Gable. De eerste heeft bestaan, zo leerde me Google, de tweede ook, maar het is een andere Godfrey Gable dan die Smith in Winter introduceert. Kunstenares Pauline Boty maakte collages. Die term is perfect van toepassing op deze romans: ze hebben een erg losse structuur, die Smith toelaat er veel in onder te brengen, misschien te veel. Ze vertelt over schrijvers, componisten, regisseurs, politici, ze vertelt mythes en oude verhalen, ze geeft en passant een beknopte geschiedenis van Schotland, ze laat haar licht schijnen op Facebook, op de scheldpartijen op Twitter. Ze citeert en parafraseert geliefde schrijvers, ze evoceert scènes uit films, ze vraagt aandacht voor de klimaatcrisis.

Tikkeltje sentimenteel

Sommige fragmenten zijn schitterend, bij andere neigt het naar overdaad. Herfst, het eerste boek van de reeks, is het kortst en veruit het meest geslaagd. Het is ook het meest speelse van de vier, al voeren ook hier de personages diepzinnige gesprekken over kunst en taal op een manier waarop je 'echte' mensen bij een kopje koffie of thee nog niet zo gauw zult horen praten. Dat mag natuurlijk, maar het is jammer dat de personages worden neergezet als woordvoerders van ideeën en ideetjes. Ze komen nooit echt tot leven. Wat er met hen gebeurt, wordt meegedeeld eerder dan dat we het zien. In Lente lezen we dat een van de hoofdpersonages na zijn echtscheiding zijn dochter nooit meer heeft ontmoet. Zijn ex verhuisde naar een buitenland en nam het kind met zich mee. Waarom alle contact werd verbroken komen we niet te weten. De man voert dan maar lange gesprekken met een denkbeeldige dochter en neemt die denkbeeldige dochter zelfs mee op uitjes. Een goede vriendin krijgt een kaartje toegestuurd getekend door vader en 'dochter'. We moeten geloven dat hij hierin troost vindt. Mij lijkt dit het toppunt van zieligheid en zelffoltering.

Ali Smith lijkt in de helende kracht van brieven te geloven, ook wanneer die niet gelezen worden of zelfs niet kunnen worden verstuurd bij gebrek aan adres. In Zomer worden brieven geschreven en vervolgens verbrand omdat de geadresseerde onbereikbaar is. Dit zou de briefschrijver moed geven, zo wordt ons verteld. Tijdens de lockdown - die ze in het Verenigd Koninkrijk dus ook hebben gehad - stelt iemand aan zijn beste vriendin voor om elkaar iedere dag te bellen en iets moois te vertellen, bijvoorbeeld over een vogel met een twijg in zijn bek om een nest te bouwen. Vervolgens moet de ander daar online iets over posten. Andere mensen kunnen reageren en dat zou mensen met elkaar moeten verbinden. De vriendin vindt het plan een tikkeltje sentimenteel. Ik ben het met haar eens.

Ali Smith wordt vaak vergeleken met Virginia Woolf. Naar mijn gevoel klopt dat niet. Woolf probeerde in woorden te vatten wat er allemaal omgaat in een hoofd. Ze gunde de lezer een heel intieme band met de personages. We delen hun gedachten en gevoelens, volgen de vele kronkels en tegenstrijdigheden. Smith is het te doen om de ideeën die ze haar personages toedicht, de verhalen die ze hen laat vertellen, de bedenkingen die ze hen laat hebben. Daardoor blijft de afstand tot de personages groot en is het vrijwel onmogelijk om met hen mee te leven. Wat er met hen gebeurt, raakt je koude kleren niet. In de eerdere romans van de reeks wordt de lezer gecharmeerd door de speelse taal en spitsvondige uitspraken. In Zomer heeft die lichtvoetigheid plaats geruimd voor een haast drammerige didactische toon. De lezer moet bewust worden gemaakt en tot actie aangezet. Hoewel ik het in principe vaak met de ideeën eens ben, was het me allemaal van het goede te veel.

Prometheus, 2020.