2050 : gedichten

Er was een tijd dat Peter Verhelst op een gratuite manier weggezet werd als een dichter en een auteur die zich louter met het esthetische en niet met het ethische bezighield. Alleen al zijn roman Tongkat (1999), over een stad die onherroepelijk uiteenvalt na het verdwijnen van de koning en het uitbreken van de revolutie, bewees het tegendeel. Verhelsts vorige bundel Zon (2019) liet zien hoe hij meer dan ooit op de huid van de maatschappij en haar leiders zit. In zijn nieuwste, 2050, kijkt hij vooruit naar een postapocalyptische tijd en onderzoekt hij hoe het zover kan komen.

'Ben je bang voor deze reis? -/ hij zal traag zijn en heet', lezen we in een van de eerste gedichten uit 2050. We kunnen maar beter gewaarschuwd zijn, want een plezierreisje is de lectuur van deze bundel niet. Maar daardoor is hij des te dwingender. We worden door Peter Verhelst in 81 gedichten meegenomen naar hoe onze planeet en onze samenleving er in de toekomst zouden kunnen uitzien. En dat is geen fraai beeld. Het ik en de ander zoeken elkaar in het begin van de bundel in hun lichamelijkheid op, maar de kwetsbaarheid wordt benadrukt, als een aankondiging van wat er aankomt. Symbiose is niet mogelijk.

Na de epidemie, de waarheid en de precisiebom ontstaat een postapocalyptisch landschap, veroorzaakt door een natuurramp: 'Uit het rood / wordt geperst,/ met de voeten naar voren,// omgeven door de brandende vlakte/ en een sprinkhanenzwerm,// uit de schuimende, rozige plas, met rimpelingen als huidplooien,// wordt daaruit tevoorschijn geperst/ de aardbevingsvrucht.

Een groot glas bier

De hoop op een betere toekomst lijkt voorbij: 'Waar vroeger de zee was./ De utopie.' En het leven voor de apocalyps leek nog zo eenvoudig: 'Toen het leven nog leek op een foto/ van een lachende man achter een groot glas bier.' Wat waren we zelfgenoegzaam, alleen maar uit op ons eigen plezier. En de problemen zagen we liever niet onder ogen, lijkt Verhelst te willen zeggen: 'Wat hadden we graag gehad dat wat onzichtbaar was/ onzichtbaar was gebleven'. We hoopten op van alles, maar het was te mooi om waar te zijn: 'De utopie/ en haar uitdovende kracht telkens wanneer ze dreigt/ werkelijkheid te worden.'

Verhelst lijkt ook te alluderen op de hoop die we koesterden dat de coronacrisis een catharsis zou vormen en ons naar een betere maatschappij zou brengen: 'De epidemie is de laserstraal die met uiterste precisie/ de vraag in de metalen plaat brandt:/ is de utopie dan toch mogelijk - de gouden stad/ waar je altijd van droomde.' Maar niets blijkt minder waar. Integendeel, we blijven gretig consumeren. Voor Verhelst heeft dit de basis gelegd van de dystopie die hij beschrijft: 'We hebben overvloed gekend zoals niemand eerder'. Hij beschrijft hoe we de leider kregen die we verdienden, een schreeuwende figuur in een blauw maatpak met donzig haar. Verhelst typeert het populisme, dat zweert bij het valse beeld dat er 'niets hoger bestaat dan het leven van onze gemeenschap'. Een gemeenschap die iedereen die er niet bij hoort, uitsluit, voor alle duidelijkheid. In een ander gedicht somt Verhelst de epitheta op die de absolute, ondemocratische leiders zich graag laten aanmeten. Het roept reminiscenties op aan de recente arrestatie van de Wit-Russische dissident Roman Protasevitsj, die gedwongen werd om in een interview te zeggen dat president Loekasjenko 'ballen van staal' heeft.

De lichamelijkheid, die altijd centraal staat in de poëzie van Peter Verhelst, wordt hier bedreigend en dwingend: 'Hun hoofd achterover tot tegen onze schouder, hun keel strak/ gespannen. Lik de tere oorschelp van de strakke, hete utopie.' Hij beschrijft ook hoe de mensen zich gedragen nadat de apocalyps zich voltrokken heeft: ze vertonen de behoefte om dingen te delen en een nood aan een verbindend ritueel. Want het is merkwaardig: ook in de postapocalyptische wereld die Verhelst schetst, komt het leven weer op gang. Er worden 'door gekiemde sporen zwamvlokken gevormd/ waaruit vruchtlichamen opschieten'. Als in een vraag om genade kiest Verhelst voor een mantra die aan het Kyrie in de katholieke mis doet denken, door de herhaling van 'ontferm u over ons'. Hier wordt echter geen God, maar een 'melkglazen kind', een 'witte schaduw' en een 'beest met twee ruggen' om verlossing gevraagd. Hier geen goddelijke openbaring na de vernietiging van de mensheid.

Verlustigen we ons in postapocalyptische fantasieën? In haar essay 'The imagination of disaster' (1965) schreef Susan Sontag: 'Sciencefictionfilms gaan niet over wetenschap. Ze gaan over rampen, een van de oudste thema's in de kunst. Er gaat niets boven de voldoening al die peperdure decors te zien instorten.' Maar de fictie is de werkelijkheid stilaan aan het inhalen, doordat de waarden van onze democratie in vraag gesteld worden door sommige autoritaire Europese leiders en door de klimaatopwarming. En in postapocalyptische literatuur wordt niet zozeer de nadruk gelegd op de ondergang, maar wordt de vraag gesteld hoe we na de ramp kunnen overleven en onze samenleving opnieuw kunnen organiseren. Het motto van de bundel '…niets blijft, niets gaat ten onder…' is hier toepasselijk. De cycli 'Adem in', 'Hou op met ademen', en 'Adem uit' geven het al aan: we zullen moeten proberen te overleven. In de verantwoording maakt Peter Verhelst trouwens duidelijk dat deze titels hem door een MRI-scan werden ingefluisterd. Het gaat om de zoektocht naar een nieuwe zijnsmodus. Niet evident, maar net daarom zo het lezen waard. Want wat kunnen we anders dan onze strikte individualiteit loslaten en ons overleveren aan de onzekerheid, in de hoop dat er zich nieuwe perspectieven zullen openen? In de laatste gedichten geeft Peter Verhelst ons van alles cadeau. Hij pleit ervoor dat we 'met de kop vooruit' op de hindernissen aflopen. Weliswaar met een veelbetekenende lach op het gezicht, want anders zou een bundel van Verhelst geen bundel van Verhelst zijn.

PETER VERHELST, 2050. De Bezige Bij, 136 blz., 22,99 €.