De honderd dagen

Napoleon Bonaparte keert in 1815, in de begindagen van de lente, terug naar Parijs. Na zijn gevangenschap op het eiland Elba onderneemt deze Corsicaanse levende legende een laatste triomftocht in de richting van de Franse hoofdstad, standplaats van de goede koning: ‘Een vorst die van maat houden, rust en vrede hield’. Alleen al de schaduw van deze naderende, gewelddadige imperator doet de brave Lodewijk XVIII in iets noordelijkere regionen bescherming zoeken.
Dat is het aanvangsgegeven van De honderd dagen, het twaalfde bij Atlas vertaalde boek van Joseph Roth (1894-1939) op rij. De roman eindigt met de langstdurende neergeschreven sloeptocht, voorbode van een zoveelste verbanning na het debacle van de grote Napoleon bij Waterloo, in de literatuur. Volledig vereenzaamd en niet zonder zijn moeder voor een laatste keer afscheid te hebben gekust, peddelt de ooit zo almachtige keizer in de handen van kapitein Maitland, bevelvoerder van het Engelse schip Bellerophon. Rondom hem: de zee, net zoals in zijn geboorteland Corsica: ‘Maar deze zee hier was niet Frans, het was alsof haar golven Engels spraken, de taal van de vijand, de eeuwige vijand’. Een zee ook die de keizer tijdens zijn laatste nacht als vrij man, alsof hij weer een Corsicaans jongetje was, uit zijn slaap houdt: ‘Zelfs wanneer ze in opstand kwam, toonden haar ziedende golven in hun toorn nog een soort wellustige liefde’.
Daar waar Joseph Roth in Radetzskymars van zijn misdadige luitenant Trotta zijn eigen man zonder eigenschappen maakt, gooit de schrijver het in De honderd dagen over een totaal andere boeg. Geen overbodige figuur deze keer, maar een keizer op zijn retour die weet wat hij wil. Roth schildert een heel menselijk portret van Napoleon Bonaparte, een van de meest tot de verbeelding sprekende figuren uit onze recente Europese geschiedenis. Hij maakt een mens van vlees en bloed van hem, een vat vol tegenstrijdigheden: ‘Hij was sterk en zwak, vermetel en moedeloos, trouw en verraderlijk, hartstochtelijk en onverschillig, hoogmoedig en bescheiden, trots en nederig, gewelddadig en armzalig, trouwhartig en wantrouwig’. Zelfs de aan Napoleons militaire genialiteit twijfelende legersoldaten, die de strategische successen van hun keizer toeschreven aan diens gezonde dosis geluk, maken ongewild en zonder het te weten van hun eigenste keizer een gewoon mens. Want wie ontbreekt het al niet eens aan geluk in zijn leven? Het zijn dan ook juist deze kleine lieden, zoals de in het tussenverhaal opgevoerde Angelina Pietri, de kleine Corsicaanse wasvrouw met rosse sproeten die tot in haar graf dweept met de figuur van haar beroemdste landgenoot, die samen met de keizer ten onder gaan: ‘Ze behoorde immers de grote keizer toe’. Hiervoor is ze zelfs bereid om Antoine Pascal, haar enige geliefde zoon, te laten sneuvelen op het slagveld nabij Waterloo, in de buurt van haar geliefde keizer Napoleon.
De honderd dagen is opnieuw Joseph Roth ten voeten uit: korte hoofdstukken vol vaart die de lezer plots vooruitslingeren en soms de indruk nalaten van een onvolmaakte compositie. Van het ene ogenblik op het andere is Antoine Pascal van baby een aardig lagere schoolkind geworden, om dan — verschillende alinea’s verder — als tiener te delen in de klappen aan de zijde van Napoleon nabij Waterloo. Een vaart die ook het gevolg was van Roths levensstijl: voortdurend op reis en nergens thuis. Roth, sterreporter van wie werd verteld dat hij enkel pauzeerde om zich in de ogen te wrijven of naar zijn glas te grijpen, was een hypergevoelig observator die, als een opgejaagd dier, diende te pennen in weergalmende kroegen en lawaaierige eetsalons van Oostende tot Wenen. Hierdoor kon hij probleemloos in de huid van de historische figuur Napoleon Bonaparte kruipen, om luttele seconden later met sprekend gemak te roeren in de gedachten van een eenvoudige Corsicaanse wasvrouw. In het natuurgetrouw, kortstondig portretteren van uiteenlopende individuen kent Roth zijn gelijke niet.
Aan de andere kant wordt hij vaak getypeerd als dé schrijver van alles wat voorbij is, van op stapel staande maatschappelijke veranderingen en van (historische) romanfiguren die hopeloos schrikken van hun (on)vermogen zich aan deze omstandigheden te conformeren. Daar waar de verplichte glimlach op het gezicht van de publieke figuur Franz Joseph in Radetzskymars eruitzag als een klein zonnetje dat hij zelf diende te scheppen, wordt ook wasvrouw Pietri plots geconfronteerd met haar eigen onzichtbaarheid: ‘Ineens wist ze precies dat alle zinloze en dwaze dingen die haar waren overkomen, als het ware gebeurd waren in de genadige schaduw van de grote keizer. Zijn schaduw had alle zinloze lotgevallen nog verguld. Nu was ze weg, zijn genadige, gulden schaduw! Nu pas werden de dwaze dingen dwaas, de ongelukkige dingen laag. Ze huilde niet meer van ontroering omdat ze haar zoon had teruggevonden, maar om een dode wereld waarvan ze gedacht had dat die eeuwig zou voortbestaan’.
[Bjorn Verlinde]