Door het grote vuur : roman

'Maak die verdomde sigaret uit!' Dat waren de laatste woorden van de schrijver Saki (pseudoniem van H.H. Munro), toen hij als sergeant in het Britse leger in november 1916 dekking zocht tegen Duitse scherpschutters. Het vuur van een sigaret kon je positie (en die van kameraden in je directe omgeving) verraden. Dat is precies wat Saki overkwam.

De in Frankrijk opgegroeide, in Engeland geschoolde en in New York woonachtige Alice Winn (1992) laat een van haar personages Saki's lot delen in haar debuutroman Door het grote vuur (In Memoriam). Het is slechts een van de vele historische en literaire bronnen die haar inspiratie boden bij het schrijven van deze meeslepende roman die, ondanks de gedegen documentatie die eraan ten grondslag ligt, authenticiteit en oorspronkelijkheid ademt.

Al voor ze haar roman publiceerde, had Winn een reputatie als scenarioschrijver en het zal dan ook geen toeval zijn dat Door het grote vuur rijk is aan uitgesproken filmische scènes. Het tafereel waarnaar de opening van deze recensie verwijst is er een van. Het boek werd direct na verschijnen met veel gejuich ontvangen door de Amerikaanse en Britse pers en is inmiddels bekroond met The Waterstones Debut Fiction Prize 2023.

Door het grote vuur bestrijkt de periode van kort voor tot kort na de Eerste Wereldoorlog en kent twee hoofdpersonen: Sidney Ellwood en Henry Gaunt. De twee leren elkaar kennen op het fictieve Preshute College in Wiltshire, dat is gebaseerd op Winns eigen kostschool, Marlborough. Het is de lezer onmiddellijk duidelijk dat de twee zich tot elkaar aangetrokken voelen, maar zelf wensen ze dat niet echt onder ogen te zien.

Er heersen hypocriete opvattingen over homoseksualiteit op Preshute. Bij daglicht is het een volkomen verwerpelijke afwijking, bij de wet verboden bovendien. Maar in het geniep is het de gewoonste zaak van de wereld dat oudere leerlingen hun jongere schoolgenoten seksueel misbruiken. 'Wat de jongens samen in het donker deden was alleen aanvaardbaar als het in het geheim gebeurde en bovenal: tijdelijk.' Na je studietijd zweer je je jeugdzonden af en trouw je met een respectabele vrouw.

Als de roman begint, lijkt de oorlog nog ver weg. Je moet 19 zijn om je te kunnen melden voor het front - de meeste leerlingen zijn 17 of 18 - en iedereen is ervan overtuigd dat de overwinning rond kerst 1914 een feit zal zijn. Maar als in het schoolblad The Preshutian de eerste in memoriams van oud-leerlingen verschijnen, komt het slagveld snel dichterbij.

Met tegenzin besluit Gaunt, onder druk van zijn familie, dienst te nemen. Ze hebben Duits bloed en er mag geen enkele twijfel bestaan omtrent de loyaliteit van de Gaunts met de geallieerde zaak. Ellwood volgt later. Zoals in de Eerste Wereldoorlog vaak gebeurde, worden mensen met dezelfde achtergrond (opleiding, bedrijf, woonplaats, et cetera) bij dezelfde eenheid geplaatst. Gaunt en Ellwood worden, zoals het kostschooljongens betaamt, officier en mogen arbeidersjongens 'over the top' jagen richting het Duitse machinegeweervuur.

Winn maakt de gruwelen van de loopgravenoorlog voelbaar. Ze beschrijft de rottende zandzakken, waar maden uit kruipen. Zuiver zand is immers er al snel niet meer te vinden aan het front: het is aarde, vermengd met rottend vlees. Bij een gewonde soldaat constateert Ellwood dat de spetters op zijn gezicht 'grijsachtige stukjes hersenen met bloed' zijn. 'Ze kleefden aan Kanes haar en wimpers en glibberden langs zijn kin.'

De gebeurtenissen in Door het grote vuur worden afwisselend beschreven vanuit het perspectief van Gaunt en Ellwood. Daarnaast zijn er briefwisselingen tussen diverse personages, fragmenten uit The Preshutian en poëzie. Ellwood is een groot liefhebber van Tennyson, citeert hem met grote regelmaat, en is ook zelf geen onverdienstelijk dichter.

In de soepele wijze waarop deze uiteenlopende literaire vormen elkaar afwisselen en aanvullen, toon Winn haar schrijftalent. Ook haar karakterisering is uitgesproken sterk. Ellwood is de mooie en populaire, welbespraakte en van zelfvertrouwen blakende bink. Gaunt is een rijzige bokser, een man van weinig woorden, die het liefst de oude Grieken leest. Hun dikwijls moeizame maar bij vlagen uiterst gepassioneerde interactie is fascinerend. En de ontwikkeling die zij ten gevolge van de oorlog doormaken eveneens.

Als Ellwood voor het eerst aan het front verschijnt en daar Gaunt ontmoet, is deze inmiddels door wat hij aan oorlogsgeweld heeft meegemaakt een ander mens geworden, iemand die niet meer kan slapen en zijn shellshock bestrijdt met whisky. De oorlog scheurt de twee uit elkaar, maar laat hen op een onverbiddelijke manier ook weer naar elkaar toe groeien. Zowel op psychologisch gebied als op plotniveau.

Ontluisterend is de wijze waarop oude kostschoolvetes aan het front worden voortgezet, bijvoorbeeld als een rancuneuze voormalige klasgenoot zijn ondergeschikten op een levensgevaarlijke en volstrekt overbodige missie stuurt. Het gevaar schuilt niet alleen aan Duitse zijde, maar soms ook in de eigen gelederen. Op allerlei niveaus. Gaunts tweelingzus Maud in een brief aan Ellwood: 'Ik vrees onze eigen fouten meer dan de plannen van de vijand.'

De Eerste Wereldoorlog is in elke vezel van deze roman aanwezig, maar vormt niet het eigenlijke onderwerp van Door het grote vuur. Dat is de menselijke conditie: zijn kwetsbaarheid, taaiheid, kleinzieligheid, wraakzucht, tederheid, ontreddering, passie, onverschilligheid, wreedheid, liefde.

Vrij naar Clausewitz: oorlog is de voortzetting van het dagelijks leven met andere middelen. In Winns handen leidt die constatering tot een formidabele roman.

Uit het Engels vertaald door Anke Frerichs. Meulenhoff; 464 pagina's; € 22,99.