Commandant : een waargebeurd verhaal over moed en mededogen

Sandro Veronesi, gelauwerd schrijver van romans als Kalme chaos en De kolibrie, laat er in zijn inleiding geen twijfel over bestaan: hij heeft een boek met een boodschap geschreven. Het spectaculaire, waargebeurde verhaal van de Italiaanse duikbootcommandant die in 1940 een Belgisch vrachtschip tot zinken bracht en vervolgens de bemanning het leven redde, is een voorbeeld voor deze tijd, waarin zo veel mensen op zee aan hun lot worden overgelaten. De hoofdpersoon is een ouderwetse held, die zijn medemenselijkheid zwaarder laat wegen dan de orders van zijn (Duitse) superieuren.

Het is altijd een risico als schrijvers hun activisme in romanvorm verpakken; nuance en gelaagdheid gaan nu eenmaal moeilijk samen met een strakke moraal, hoe nobel die ook is. Veronesi verzet zich al jaren tegen het harde vluchtelingenbeleid in zijn land. Hij schreef het pamflet Blaffende honden (2019) en richtte een beweging op die strijdt tegen xenofobie. Zo kwam hij in contact met regisseur Edoardo De Angelis, die het verhaal van de duikbootcommandant wel samen wilde verfilmen. Comandante is eind deze maand de openingsfilm op het festival van Venetië, de net vertaalde boekversie schreven de heren 'erbij'.

Literair gezien is de samenwerking in elk geval een succes geweest. Veronesi's expliciete toelichting vooraf maakt het weliswaar moeilijk om Commandant níét als manifest te lezen, maar het verhaal is zo spannend en zit zo handig in elkaar dat het de roman niet in de weg zit. Bedwelmende beschrijvingen van de krapte aan boord en de geur van ongewassen mannenlijven maken al gauw plaats voor actie, gevaar, een bloedstollende scène op de bodem van de zee. Waarna de bemanning weer wegzinkt in verveling, wachtend op de volgende confrontatie, de volgende vijand in zicht.

Doordat het perspectief telkens wisselt, blijven ook de eentonige dagen interessant. Scheepskok Giggino weidt uit over alle Italiaanse gerechten die hij kan bereiden (het water loopt je in de mond), al mag hij aan boord alleen pasta zonder saus maken. Monteur Stumpo fantaseert over zijn vroegere leven als koraalvisser. Mulargia uit Sardinië leert zijn collega's hoe je een sigaret 'a fogu aintru' kunt roken, met de brandende punt naar binnen, zodat de vijand je niet opmerkt in het donker.

De commandant zelf, Salvatore Todaro, roept bij iedereen ontzag en verwondering op - vanwege zijn voorliefde voor yoga en mediteren, zijn fascinatie voor het occultisme. In brieven aan zijn vrouw Rina laten de auteurs hem zelf aan het woord. Over zijn bemanning, afkomstig uit alle hoeken van het land (dat toen pas een krappe eeuw één natie vormde): 'Dit is het verenigde Italië, Rina: hier zijn een Livornees en een Siciliaan meer dan vreemdelingen, ze zijn daadwerkelijk inwoners van twee verschillende, ver van elkaar verwijderde planeten, in taal, cultuur en temperament.' En toch lukt het dit bonte gezelschap om samen te werken, opgepropt in Todaro's 'stalen sigaar'.

Rustig werken de auteurs toe naar hun aangekondigde climax, de redding van de vijand, die is uitgesmeerd over tientallen zenuwslopende pagina's. Natuurlijk krijgen daarbij ook Todaro's overwegingen de ruimte, wederom in een brief aan zijn vrouw. Zijn daad is geen opwelling geweest, legt hij uit; hij heeft er diep over nagedacht, al lang vóór deze missie, omdat hij wist dat het eens zou gebeuren.

Gelukkig laten Veronesi en De Angelis zich niet verleiden tot al te platte heroïek. Dankzij het telkens verspringende perspectief bekijken we de commandant met vele ogen; hij blijkt óók gewoon een mens, met vreemde trekjes en onhebbelijkheden, die op een moeilijk moment een dappere beslissing heeft genomen.

Bovendien speelt er veel te veel aan boord om lang stil te staan bij wat er is gebeurd. Was de duikboot toch al krap bemeten, met de 26 Belgen erbij is elk comfort verdwenen. 'Een schipbreukeling kotst. De rij voor de plee is een vagevuur. De cognac is op', schrijft een van de bemanningsleden in zijn dagboek. 'Waar je maar kijkt zijn lichamen op lichamen. Niet alleen zie je niet meer wie de Italianen en wie de Belgen zijn, maar je ziet ook niet meer waar het ene lichaam eindigt en het andere begint.' Zo zitten de vijanden - heel symbolisch - in hetzelfde schuitje en de dichtstbijzijnde veilige haven is nog dagen varen.

De kracht van dit proza zit hem in het zintuiglijke: je proeft, hoort en ruikt hoe het in die duikboot geweest moet zijn. Een goede spanningsboog doet de rest. Alleen tegen het einde, als de vijand is afgezet op de Azoren, sluipt er toch wat kitsch in het verhaal. 'Zelfs als de oorlog hem zal doden, zal hij nooit sterven', verzucht een van de Belgen over zijn redder.

★★★★☆

Uit het Italiaans vertaald door Welmoet Hillen. Prometheus; 176 pagina's; € 18,99.