Mes : gedachten na een poging tot moord

Op 12 augustus 2022 leek dan toch het moment aangebroken waarvoor al ruim 33 jaar was gevreesd. Want vanaf 14 februari 1989, de dag dat de Iraanse ayatollah Khomeini zijn fatwa uitsprak over de Brits-Amerikaanse schrijver Salman Rushdie naar aanleiding van diens 'godslasterlijke' roman De duivelsverzen, was de schrijver vogelvrij geweest. De fatwa kwam neer op een terdoodveroordeling.

In de jaren die volgden werden minimaal zes moordpogingen op de auteur beraamd, die telkens werden verijdeld door Britse inlichtingendiensten. Lange tijd leefde Rushdie ondergedoken, een periode die hij indringend beschreef in Joseph Anton (2012). Toen hij oordeelde dat de dreiging voldoende was afgenomen, nam hij stap voor stap afscheid van zijn beveiligingsregime, verhuisde naar New York en leidde een zo goed als 'normaal' leven.

Sterker: hij ging zich ergeren aan personen en instanties die zich druk maakten om zijn veiligheid. Toen hij enkele jaren geleden in Utrecht optrad op het literaire festival ILFU, maakte hij zich boos over de naar zijn overtuiging volstrekt overdreven publiekscontrole in TivoliVredenburg, waardoor het programma te laat begon.

Op 12 augustus 2022 was er in het Chautauqua-instituut in de staat New York kennelijk geen sprake van een dergelijke publiekscontrole. Rushdie zou daar geïnterviewd worden over de veiligheid van bedreigde schrijvers. Het interview vond nooit plaats, want op het moment dat Rushdie plaatsnam op het podium, rende een man naar voren die met een mes vijftienmaal instak op de schrijver en hem levensgevaarlijk verwondde.

Vierentwintig uur lang hing zijn leven aan een zijden draadje. Pas daarna durfden de artsen te hopen dat Rushdie de aanslag zou overleven. Maar de 27 seconden die de aanvaller met zijn mes was tekeergegaan, hadden een verwoestend effect gehad. Rushdies rechteroog was blind en hing 'als een zachtgekookt ei' uit zijn gezicht. Hij had ernstige steekwonden overal op zijn lichaam, waaronder meerdere in zijn hals, er waren pezen en zenuwen doorgesneden en hij kon zijn linkerhand niet meer bewegen.

In zijn memoir Mes - Gedachten na een poging tot moord doet Rushdie op indrukwekkende wijze verslag van de aanslag, de aanloop ernaartoe en de lange en moeizame herstelperiode die erop volgde. Zoals we van hem gewend zijn, legt hij in het elegant gecomponeerde boek een rijkdom aan dwarsverbanden tussen literatuur en werkelijkheid, alsook tussen het gedroomde en het gebeurde.

Zo schrijft hij dat hij twee nachten voor de aanslag droomde dat hij zich in een amfitheater bevond en daar werd aangevallen door een man met een speer. Omdat hij wist dat ook de zaal van het Chautauqua-instituut - waarin plaats is voor vierduizend bezoekers - de vorm heeft van een amfitheater, twijfelde hij enige tijd of hij de afspraak niet beter kon afzeggen. Was dit een voorspellende droom geweest? Dan verwerpt hij die gedachte. Hij gelooft niet in voorspellende dromen of profetieën. 'Ik heb in mijn leven wat problemen gehad met profeten en solliciteer niet naar die baan.'

Maar als de aanslag heeft plaatsgevonden, vallen hem allerlei gebeurtenissen in die te beschouwen zijn als gevallen van foreshadowing, voorafschaduwingen van de tragedie van 12 augustus. Hij realiseert zich dat zijn roman Shalimar de clown werd geboren uit 'één enkel beeld dat ik niet uit mijn hoofd kreeg, het beeld van een dode man die op de grond ligt terwijl een tweede man, zijn moordenaar, over hem heen gebogen staat met een bebloed mes.' En wat te denken van de openingszin van De duivelsverzen: ''Voor je geboren wordt', zong Djibriel Farisjta toen hij uit de hemel naar beneden tuimelde, 'moet je eerst wel dood.''

Sterker: in zijn roman Victoriestad, die op het moment van de aanslag nog moet verschijnen, wordt beschreven hoe de heldin, dichteres Pampa Kampana, blind wordt gemaakt. Hoeveel voorafschaduwing wil je hebben?

Naast een boek over de moordaanslag en zijn nasleep is Mes ook een liefdesverhaal. In 2017 komt Rushdie op een feestje van schrijversorganisatie PEN de Afrikaans-Amerikaanse dichteres Rachel Eliza Griffiths tegen en raakt op slag verliefd. Kennelijk verblind door liefde loopt hij bij die gelegenheid hard tegen een glazen deur op en valt bloedend op de grond. Een geval van 'komische foreshadowing', constateert hij later. Maar het ongeluk en Griffiths' koesterende zorg bezegelen wel de liefde tussen de twee. In 2021 treden ze in het huwelijk. Ze slagen erin hun relatie tot aan de aanslag voor het grote publiek geheim te houden.

De relatie met Griffiths is een van de redenen waarom Mes een duidelijk andere toon heeft dan het fascinerende maar dikwijls ook venijnige Joseph Anton. Een andere reden is het feit dat de buitenwereld zich ditmaal bijna als één man achter Rushdie opstelde. Waar over de fatwa door sommigen - van Roald Dahl tot Boris Johnson - werd beweerd dat die eigenlijk zijn 'eigen schuld' was, is de verontwaardiging over de moordaanslag nu algemeen. 'In de publieke opinie was angst vervangen door genegenheid. Dat betekende heel veel.'

Een fascinerend onderdeel van Mes wordt gevormd door een reeks fictieve gesprekken tussen Rushdie en de man die hem poogde te vermoorden, in het boek steeds aangeduid als 'A' ('Aanvaller', 'would-be Assassino', 'Achterlijke man die Aannames over mij maakte'). Het zijn overtuigende confrontaties tussen de rede, de redelijkheid, de kunst enerzijds, en het blinde geloof anderzijds.

Naast een boek over de aanslag en de liefde is Mes ook een elegie voor de generatie schrijvers waartoe Rushdie behoort. Angela Carter, Bruce Chatwin, Raymond Carver en Christopher Hitchens zijn allemaal te vroeg vertrokken, constateert hij. En nu sterft Martin Amis aan keelkanker, heeft Bill Buford hartproblemen, kan Hanif Kureishi na een black-out zijn ledematen nog nauwelijks bewegen en ondergaat Paul Auster chemotherapie en bestralingen voor longkanker (inmiddels is hij overleden, op 30 april). 'Een hele generatie' is 'op weg naar de uitgang'.

Alle vrees ten spijt lijkt die uitgang voor Rushdie nog even niet in de buurt. Met Mes onderstreept hij de meest geciteerde zin uit zijn roman Victoriestad: 'Woorden zijn de enige overwinnaars.'

Uit het Engels vertaald door Karina van Santen en Martine Vosmaer.

Pluim; 216 pagina's; € 21.