De wraak is aan mij : roman

De voorbije decennia las ik vrijwel alles van Marie NDiaye. De onderhuids zinderende razernij in haar boeken beangstigt en verleidt me, keer op keer. Soms had ik het gevoel in iemands psychose binnen te treden. Soms moest ik lachen zonder te weten waarom. Lieve familie (1994) en Ladivine (2015) vind ik hoogtepunten; dat heel eigen magisch realisme, met één been in de horror. Met Drie sterke vrouwen (2010) won NDiaye onder meer de Prix Goncourt en brak ze wereldwijd door. Briljant is ze, wat misschien niet moet verbazen van een auteur die op haar zeventiende debuteerde.

De eerste zin van De wraak is aan mij bepaalt wat volgt: “Van de man die op 5 januari 2019 schuchter, bijna angstig haar kantoor betrad, wist mr. Susane ogenblikkelijk dat ze hem lang geleden al eens had ontmoet, op een plek die haar haarscherp en met zo'n schok te binnen schoot dat het aanvoelde als een harde klap tegen haar voorhoofd.”

Deze man, Gilles Principaux, vraagt meester Susane om de verdediging op zich te nemen van zijn echtgenote Marlyn, een 'perfecte moeder', voor ze hun drie kinderen om het leven bracht. Toch is De wraak is aan mij geen roman over het noodlottige gezin Principaux. De terugkerende vraag in het boek is: 'Wie was Gilles Principaux voor haar?' Het gaat NDiaye om de ervaring van haar hoofdpersonage. Waarom kiest deze man de weinig succesvolle mr. Susane als advocaat? Kennen ze elkaar echt van vroeger?

Toen ze tien was nam haar moeder mr. Susane (over haar voornaam komen we enkel te weten dat die met een 'H' begint) mee naar een huis waar ze de schoonmaakster moest vervangen. In dat 'melkwoud' overtuigde mr. Susane de vier jaar oudere zoon des huizes ervan dat ze haar sociale afkomst wel zou ontstijgen. Ze denkt er met verrukking aan terug: “Die jongen, mama, is de inkapseling van pure vreugde!”

Volgens haar vader is er in dat huis echter iets vreselijks met zijn dochter gebeurd. Doorheen het verhaal rijst de indruk dat de jonge Principaux mr. Susane heeft aangerand. Is hij dezelfde man die mr. Susane nu vraagt zijn vrouw te verdedigen? En komt de wraak die aan haar is ook hém toe? NDiaye plaats de lezer in de positie van onbesliste rechter, terwijl ze literatuur schrijft die zich boven elk oordeel verheft.

Ik las het boek als een verhaal over een vrouw die een trauma, en daarmee zichzelf, onder ogen gaat zien. Haar ouders, haar ex-vriend en schoonmaakster lijken soms tegen haar samen te spannen, maar in het verhaal dat door haar interpretatie heen schemert, zijn ze eerder een netwerk van wat onbeholpen helpers.

NDiaye is er een meester in de lezer gevangen te houden in het perspectief en de projecties van haar hoofdpersonage: “Principaux, die aldus bezien zo slim was geweest (dachten de moeder en de zussen volgens mr. Susane) om met een vrouw te trouwen uit een lager milieu dan hijzelf”. Terloops verwijdert het zinsdeel tussen haakjes ons twee interpretaties van de feiten. En interpretaties zijn cruciaal bij zowel rechtszaken als literatuur.

Kunnen dromen ons dichter bij de waarheid brengen? “Want haar dromen wekten de indruk dat ze er meer van wisten dan zij, meer en ook beter, en dat haar, als zij hun bevelen zou opvolgen, een hogere gerechtigheid ten deel zou vallen dan die van de maatschappij met al zijn twijfels en uitvluchten, en ook die van haar wakkere ik”.

NDiaye zet veel vraagtekens en uitroeptekens achter haar zinnen, maar de antwoorden en de redenen van consternatie blijven vaak in nevelen gehuld. Net als het landschap rondom Bordeaux waar het verhaal zich afspeelt en dat de auteur goed kent omdat ze er tien jaar woonde en er nu geregeld verblijft. De ma­gische nevenwereld kan zich - zoals in veel van haar werk - dan ontrafelen tijdens een verblijf op het Afrikaanse continent, in deze roman op het eiland Mauritius, waar Sharon, de schoonmaakster van mr. Susane, vandaan komt.

Filter

Meester Susane kan de filter van 'sociale af-komst' waarmee ze de mensen om haar heen bekijkt niet uitzetten. Ook de relatie met Sharon wordt door haar 'transfuge de classe' bemoeilijkt. De advocaat-arbeidersdochter weet niet hoe ze iemands werkgever moet zijn. Zo probeert ze een verblijfsvergunning voor Sharon te regelen. Wanneer ze echter geen vriendschap terugkrijgt voor haar hulp, voelt mr. Susane zich afgewezen en koestert ze bij momenten een felle haat tegen Sharon - een van de vele gevoelens die ze niet uitspreekt.

Meesters en ondergeschikten, daders en slachtoffers, droom en werkelijkheid, het openbare en het verborgene, controle en waanzin: het is het ambigue kluwen van schijnbare contrasten dat het werk van NDiaye zo spannend en levendig maakt.

En haar taal. Wanneer Gilles en Marlyn Principaux afzonderlijk van elkaar hun versie van de aanloop naar het gezinsdrama vertellen, speelt NDiaye vernuftig met vorm. Gilles begint elk van zijn (bij)zinnen met 'want', Marlyn die van haar met 'maar'. Sommige delen van hun relaas stemmen overeen, andere niet, maar betekent dit dat iemand liegt? Marlyn wil Gilles niet meer zien. De gekozen taalvorm verbindt hen echter onherroepelijk.

De antwoorden op de vraag 'Wie was Gilles Principaux voor haar?' die in mr. Susanes herinneringen opduiken, maken dat ze plots begint te twijfelen aan alles wat ze over zichzelf dacht te weten. “Haar bed in Port-Louis was dat van een wedergeboorte.” Een nodige transitie voor ze hersteld en verlicht kan terugkeren naar diegenen die van haar houden, zo lijkt het. Maar is haar vermogen tot 'waakzame dromerij' het offer dat ze daartoe dient te brengen? Met NDiayes werk ben je niet klaar als je het uit hebt.

Vertaald door Flor Bors­boom. De Geus, 224 blz., € 21,99. Oorspr. titel: 'La vengeance m'appartient'.