Autobiografie van mijn lichaam

'Slokdarm' heet het Worddocument dat Lize Spit op een winterdag via mail van haar moeder ontvangt. Het is het begin van een maandenlange lijdensweg langs oncologen en gespecialiseerde kankerafdelingen. Wat ook terloops in de mail wordt meegedeeld: de ouders gaan scheiden. Wie, na een lang en liefdeloos huwelijk, welke knoop heeft doorgehakt doet er al lang niet meer toe. “Het is alsof de kapitein, terwijl het schip kapseist, de kok nog ontslaat omdat iemand aan boord een graat in de vissoep vond.”

Het mailtje van de moeder legt het dilemma bloot dat ten de grondslag ligt aan dit boek. Lize Spit is geen dochter die een mailtje leest, maar ze is “een schrijver die de dochter observeert die het mailtje heeft gelezen”. De schrijver Spit rapporteert minutieus elk detail uit het laatste levensjaar van haar moeder. Ze gebruikt daarbij bewust het woord moeder, om de jarenlange afstand tussen hen te onderstrepen: “Een moeder is diegene ondanks wie je bestaat, een mama is diegene dankzij wie je bestaat.”

J'accuse

De voorbije jaren verschenen aardig wat moederboeken. Het voelt onkies om rouwliteratuur te vergelijken, maar één ding valt op. Waar Bloedzang van Caro Van Thuyne en Gestameld liedboek van Erwin Mortier een sterk lyrisch karakter hebben, is Autobiografie van mijn lichaam bovenal een analyse. Het is een anatomieles, waarbij niet alleen de moeder op de snijtafel komt te liggen, maar het gezin, de schrijver incluis.

Bij de aftakeling van de moeder blijft niets onbenoemd. Als er al schaamte was, en die bespeur je zeker, dan lijkt ze verdampt bij het schrijven. “Elke keer als ik iets intiems van je te weten kom, voel ik me opgelucht en verdrietig tegelijk, dat je lichaam wel degelijk bestaat, maar dat het nooit werd uitgehoord, dat je het nooit durfde te delen.” Wie getuige is geweest van het ziekteverloop bij een agressieve kanker, herkent het pijnlijke proces. “Het is voortdurend de grens opzoeken tussen wat de kanker niet verdraagt en wat de mens nog net aankan. Ze sturen een inbreker je lichaam in om de inbreker te bekampen.”

Door het verslag van de laatste levensmaanden van een weinig mededeelzame moeder zijn de herinneringen aan een gebroken jeugd geweven. Jaren van verwaarlozing in de schaduw van alcoholverslaafde ouders. Wie als lezer al niet de behoefte voelt weg te kijken bij het wegkwijnen van de moeder voelt vast de nood dit te doen bij de snerpende beschrijvingen van kinderjaren in wat men eufemistisch een 'onveilige omgeving' noemt. Het is een vloekend lezen, een verbijsterd lezen.

Het taalregister dat subtiel in stelling wordt gebracht, varieert van rechtstaal - de dochter kan haar moeders keuken “identificeren in een rij met honderd andere daders” - tot oorlogstaal. Wanneer de moeder haar gasten geen eten of drinken meer kan aanbieden heet het dat “haar hoofdkwartier is gebombardeerd”. Als de zestienjarige Lize op een avond thuiskomt van een fuif en de opties overloopt om zonder confrontatie met een dronken vader haar slaapkamer te bereiken, leest het als het verslag van een spurt door sniper's alley .

Het boek is vaak een furieuze j'accuse, niet schuimbekkend, maar scherp en met de aforistische kracht die ook het eerdere werk van Spit kenmerkt. Wanneer ik het boek dichtklap, heb ik niet minder dan twaalf bladzijden met citaten genoteerd.

Ruim een decennium geleden was het bon ton bij uitgeverijen om oerboeken uit te geven van geroemde auteurs op leeftijd. Ongepubliceerde teksten waaruit later een oeuvre groeide. Hella Haasse publiceerde er een, en ook Jeroen Brouwers. Met Autobiografie van mijn lichaam legt Spit haar oerboek in handen van de lezer. Alles zit erin, de hele Lize. Het ijsblok uit Het smelt ? Check. De partner met psychoses uit Ik ben er niet ? Present. De Kosovaarse familie uit De eerlijke vinder ? Aanwezig. Niet alleen de autobiografische voedingsbodem voor eerder werk openbaart zich, zelfs de ontstaansgeschiedenis van het kenmerkende kapsel komt aan bod. “Zodra ik de dot maak, ben ik geen lichaam met een hoofdje meer, maar een hoofd met een lichaampje.”

Antilichaam

Daar duikt het hoofd op dat ontbreekt in de titel Autobiografie van mijn lichaam . Er sluimert dissociatie door het boek. Er is de scheiding tussen de dochter en de schrijver. Al vroeg stelt de dochter op haar telefoon een contract op waaraan de schrijver zich dient te houden, met als regel onder meer “niet over mama schrijven terwijl ze nog leeft!”

Daarnaast is er de scheiding van het eigen lichaam. Als achtjarige al heeft ze het overweldigende gevoel dat haar lichaam niet het hare is. De suikerziekte die haar lichaam tot last zal maken, moet zich dan nog aankondigen. Op tienjarige leeftijd schuift ze voor de spiegel denkbeeldig de lichamen van andere meisjes over het hare. “Ik stippel hun omtrek uit op mijn lichaam, een patroontekening van waar ik zou moeten snijden om al het teveel van mezelf af te halen, plakje na plakje, tot enkel de juiste vorm overblijft; de botten en spieren, de schouders, het hart, de gedachten. Het liefst zou ik willen blijven snijden, tot enkel mijn hoofd overblijft.” Inmiddels wordt er helemaal niet meer in spiegels gekeken, tenzij om te controleren of het kapsel, haar “antilichaam” en bliksemafleider, nog goed zit.

Een enkele keer komt me het schaamrood op de wangen bij zoveel openheid. Wil ik dit allemaal wel weten? Dan is er al lang iets gegroeid tussen schrijver en lezer dat ontbrak tussen moeder en dochter: vertrouwen. De finale beschrijving van het dode moederlichaam is van een grote tederheid. Van j'accuse naar j'accepte.

Autobiografie van mijn lichaam is krachtig én breekbaar, het is een hamer van porselein. Een schrijver ontbloot haar lichaam en legt daarbij soeverein haar hoofd op het hakblok. Een dermate fragiel boek onttrekt zich wat deze recensent betreft dan ook aan een quotering. Liever geen sterren, wat iets anders is dan nul. Als dat niet kan, geef ik er vijf. Vier voor het boek, een extra ster voor het verdomde lef.

 Das Mag, 380 blz., € 27,50