Helder : roman

Confrontaties tussen zeer verschillende culturen, compleet met taalbarrières en alle mogelijke potentiële misverstanden - het is een thematiek waarvoor de Welshe schrijver Carys Davies een bijzondere belangstelling heeft. In haar romans verlaten personages hun vertrouwde omgeving, uit ambitie, uit spirituele bevlogenheid of omdat ze in een hoek gedreven zijn en niet anders kunnen. Meestal gaat het om een combinatie van deze drijfveren.

In haar debuutroman West (2018) trekt kolonist Cy Bellman, verkerend in een soort midlifecrisis, anno 1815 de wildernis van Pennsylvania in, op zoek naar mammoeten. De in het heden spelende roman Het missiehuis (2021) verhaalde van de werkloos geworden bibliothecaris Hilary Bird, die van een Londense voorstad afreist naar een bergplaatsje in India.

Davies' nieuwste roman, Helder (Clear), speelt in Schotland anno 1843. We bevinden ons in de laatste fase van de zogeheten clearances, waarbij de rijke landeigenaren met geweld hun pachters verdrijven van het land dat ze veelal generaties lang hebben bebouwd. Zij dienen plaats te maken voor met name schapen, waarvan het hoeden weinig mankracht vergt en wol veel oplevert.

Anno 1843 speelt er nog een kwestie. Uit protest tegen het feit dat de landeigenaren naar eigen goeddunken predikantenplaatsen mogen aanwijzen, besluiten 474 predikanten van de Church of Scotland zich af te scheiden en hun eigen Free Church op te zetten. Daarmee verliezen ze echter in één klap hun woning en inkomen. Dat is ook het lot van John Fergusson, een van de hoofdpersonen van Helder. Hij en zijn vrouw Mary zijn gedoemd tot de bedelstaf, tenzij er een oplossing komt. Die dient zich aan als hij het aanbod krijgt de laatste bewoner te verwijderen van een eilandje ergens tussen de Shetlandeilanden en de Noorse kust. Als Fergusson deze eigenzinnige man gaat halen en mee terugneemt naar het Schotse vasteland, krijgt hij een mooi bedrag.

Dus laat Fergusson zich naar het eiland verschepen, waar hij zijn intrek kan nemen in het patronaatshuis, waar ooit de rentmeester woonde. Nog voor hij Ivar, de man die hij moet komen 'ophalen', heeft ontmoet, maakt Fergusson een bijna fatale val van de rotsen. Ivar treft hem ernstig gewond aan op het strand en brengt hem op zijn paard mee naar zijn hut. Daar verzorgt hij de onfortuinlijke predikant, die pas na enkele dagen bij bewustzijn komt.

De twee kunnen niet verbaal met elkaar communiceren. Fergusson spreekt Engels en Schots, Ivar een volstrekt daarvan verschillende taal, die Davies heeft gebaseerd op het Norn, een rond 1850 uitgestorven taal die op Orkney en Shetland werd gesproken. Op fascinerende wijze beschrijft ze hoe deze diametraal van elkaar verschillende mannen een verstandhouding opbouwen. Ivar heeft aanvankelijk geen idee hoe en waarom Fergusson naar het eiland is gekomen. Anders dan je als lezer misschien zou verwachten, blijkt hij de nieuwkomer niet als een indringer te beschouwen, maar als iemand die hem uit zijn eenzaamheid bevrijdt. In korte, elkaar afwisselende hoofdstukken geeft Davies ons het perspectief van beide mannen. We lezen hoe Ivars broers zijn verdronken, hoe andere familieleden vertrokken in de hoop op een beter leven, hoe hij met zijn paard, zijn blinde koe en wat schapen overleeft.

Een van de manieren waarop de twee mannen een steeds persoonlijker, warmere verstandhouding opbouwen, manifesteert zich via de taal. Ivar leert Fergusson dat 'lorin' aalscholver betekent, 'klonger' wilde roos, 'hirvek' eend, een 'longi' zeekoet. Dat 'gilgal', 'skreul', 'pulter' en 'yog' allemaal termen zijn voor een stormachtige zee, maar telkens op een andere manier stormachtig. En dat 'emskit', 'dombet' en 'broget' diverse typen mist zijn.

Davies slaagt er knap in om het eenvoudige, soms bijna claustrofobische alledaagse bestaan op het eiland tot leven te brengen, bijvoorbeeld via de voor ons wonderlijke maaltijden die Ivar bereidt. Ook de sfeertyperingen zijn beeldend. Als Ivar een pijp rookt, verlaat de rook zijn lichaam 'als een grillige sliert die afvlakte tot een draderige wolk, een beetje als een streng garen die langzaam uiteenviel en opging in omgeving.' De metafoor sluit fraai aan bij de scènes waarin Ivar spint en breit: iets waaraan je als enige bewoner van een eiland niet ontkomt.

Er spreekt een onverwacht soort harmonie uit deze taferelen, waarvan je als lezer beseft dat die niet kan voortduren. De buitenwereld zal aan de deur kloppen en doet dat ook. En wat dan? Zo houdt Helder tot de laatste bladzijden een omineuze ondertoon. Tot de onverwachte apotheose.

Uit het Engels vertaald door Nicolette Hoekmeijer.

Meulenhoff; 206 pagina's; € 21,99.