Dius : roman

'Ik ben nooit geïnteresseerd geweest in the well written novel', verklaarde Stefan Hertmans vier jaar geleden in een interview in de Volkskrant. Het verhaal zelf, hoe goed geschreven ook, is hem nooit genoeg geweest. Hertmans heeft altijd aan de grenzen van de klassieke roman willen tornen, zette het genre naar zijn hand terwijl hij schreef - en maakte het de argeloze lezer niet gemakkelijk.

Ruimte, zijn debuut uit 1981 - Hertmans was toen net 30 - was een 'organische harmonie van fragmenten'. Zijn autobiografische roman Naar Merelbeke had een leugenachtig ventje als verteller, die zijn jeugd bij elkaar verzon. In Het verborgen weefsel zocht een vrouw in haar dagboek naar een nieuwe taal om vorm te geven aan haar gevoelens. Als op de eerste dag was een roman in verhalen, waarin wel negen plotlijnen met elkaar werden verknoopt.

In zijn laatste drie romans, Oorlog en terpentijn, De bekeerlinge en De opgang, hanteert Hertmans een bijzonder perspectief dat een schijnbaar realistische geschiedenis onder spanning zet. De verteller, die als twee druppels water op de schrijver lijkt, loopt niet alleen rond in de huidige tijd maar ook in de tijd waarin zijn verhaal zich afspeelt. 'Je moet niet boven je personages gaan staan', zei Hertmans, 'zoals Thomas Mann deed. Nee, je moet als schrijver tussen hen in gaan staan.'

In zijn nieuwste roman heeft Hertmans de bijzondere vorm verlaten, die hem niet alleen ongekende literaire mogelijkheden, maar ook succes en internationale erkenning bracht. Ironisch genoeg is Dius een klassieke, goed geschreven roman over een al even klassiek onderwerp. De ik-figuur Anton is al even belezen, fijnzinnig en filosofisch als zijn schepper, en draagt niet toevallig de naam van de held in Hertmans' debuutroman Ruimte. Hij doet op hoge leeftijd met terugwerkende kracht verslag van een onvoorwaardelijke vriendschap.

We schrijven de vroege jaren tachtig van de vorige eeuw. Bij een huis in het centrum van een Vlaamse provinciestad wordt aangebeld. Anton, docent aan de plaatselijke kunstacademie, zit boven te werken aan zijn proefschrift. Voor de deur staat een van zijn studenten, zijn gitzwarte haren als een stralenkrans om zijn hoofd: Dius. Anton laat de jongen binnen en vraagt waarom hij gekomen is. Dius prevelt verlegen: 'Omdat ik uw vriend wil zijn.'

Hertmans zou Hertmans niet zijn als hij Anton niet hardop zou laten mijmeren over zijn onderwerp. Binnen een paar regels vallen de namen van Ovidius, Seneca en Cicero en wordt het fameuze aforisme geciteerd dat Michel de Montaigne in zijn essays noteerde over zijn vriendschap voor de dichter Etienne de la Boétie: 'Omdat hij het was, omdat ik het was.'

Quia absurdum, omdat er geen reden voor is, accepteert Anton het hoofse voorstel van Dius om vrienden te worden. Tot zijn eigen verbazing volgt de meester zijn leerling naar een oud en vervallen gildehuis in de eindeloze polder. Weg van huis, weg van zijn vrouw en maîtresse, weg van het burgerlijke bestaan. In het oude huis zijn de rollen al snel omgedraaid: vol bewondering kijkt de meester naar de leerling. Dius zaagt, schuurt en polijst een werktafel van 'vogelogenesdoornwortel' waaraan Anton in stilte kan denken en schrijven.

Ze gaan helemaal in elkaar op, juist omdat ze elkaars tegenpolen zijn. Wat de een niet heeft, heeft de ander. Anton bezit de gave om de dingen te analyseren en benoemen, terwijl Dius de woorden mist en juist vertrouwt op zijn gevoel en intuïtie. 'Hij had me teruggebracht naar die ene, krachtige bron van creativiteit: de open, gevoelige argeloosheid, de naïviteit die nodig is om te kunnen dromen van perfectie en perspectief. Hij had me bevrijd van mijn eigen pedanterie, van mijn theoretische zekerheden wat kunst en creativiteit betreft, maar ook van de kleinburgerlijke beknelling waarin ik had geleefd.'

In Anton woedt het innerlijke conflict tussen logos en eros, tussen intellect en zinnelijkheid, tussen lezen en leven dat in iedereen wel moet woeden - in elk geval in deze lezer. Ook in Dius' borst huizen twee zielen. Zijn naam echoot zowel het goddelijke, 'deus', als het duivelse, 'diabolus'. En dan is Dius ook nog eens kort voor Egidius, de naam die eeuwig is verbonden aan het middeleeuwse klaaglied voor een dode vriend. 'Egidius waer bestu bleven/ Mi lanct na di gheselle mijn.'

Dius is een melancholiek boek. Het gaat over wat we zijn kwijtgeraakt, over de wonden die de tijd heeft geslagen. Over het verlangen naar wezenlijke verbinding met een ander. Over het verlangen naar zuiverheid en ongereptheid. Over het verlangen naar een tijd dat kunst nog geen hol concept was, maar een ambacht van betekenis. Niet voor niets leeft Hertmans zich uit in exuberante beschrijvingen van uitgestrekte Vlaamse polders onder gestolde wolken en van betoverende schilderijen als het portret dat Vittore Carpaccio in de Renaissance maakte van een jonge, androgyne ridder, ragfijn en geheimzinnig, krachtig en kwetsbaar.

Na de coup de foudre tussen de vrienden volgt de breuk. Anton voelt zich verraden nadat Dius zijn maîtresse bij het gildehuis heeft weggestuurd. Wat heeft Dius bezield? Een vlaag van jaloezie of boze opzet? 'Het was alsof het verraad van een vriendschap mij veel dieper en pijnlijker trof dan dat van de liefde; daarvan weten we dat ze ons verblindt, dat we door onze erotische zucht worden meegesleept, dat we iets najagen wat deels op illusie en zelfverblinding drijft. Maar van vriendschap, en al helemaal van een vriendschap gestoeld op het delen van schoonheid en vrijheid, lijken we te geloven dat ze helder is, niet vertroebeld door passies en begeerte.'

Hertmans laat je voelen dat vriendschapsverdriet diepere wonden kan slaan dan liefdesverdriet. Dius vertrekt naar Italië. Anton leeft als een kluizenaar in een landhuis in de Vlaamse polder, waar hij eenzaam de ouderdom afwacht. Zullen de vrienden elkaar ooit nog terugzien? Die vraag stuwde me voort naar het einde. Ik kon Dius niet wegleggen, de geur van ateliers, terpentijn, hout en oude huizen opsnuivend, huiverend van de klamme kou en natte nevel over stramme akkers, me lavend aan het ontroerende en noodlottige portret van de vriendschap tussen een schrijver en een schilder, een denker en een doener die aan hun tijd willen ontsnappen.

De Bezige Bij; 320 pagina's; € 24,99.