Arm ding : voorvallen uit het vroege leven van dokter Archibald McCandless M.D. van de Schotse Dienst Volksgezondheid

'Hal lo God win, hal lo nieu we man.'

Heb je de film gezien, dan is het moeilijk om Alasdair Grays roman Poor Things, nu vertaald als Arm ding, te lezen zonder te denken aan het fenomenale acteerwerk van Emma Stone (waarvoor zij vorig jaar een Oscar kreeg). Regisseur Yorgos Lanthimos vond in haar de perfecte Bella Baxter, een jonge vrouw die na haar zelfverkozen dood weer tot leven is gewekt door de dokter Frankenstein-achtige Godwin - ook wel God, zoals zij hem liefkozend noemt.

Dat heeft God gedaan door haar het brein van haar ongeboren baby aan te meten in zijn operatiekamer aan huis. Nu is Bella een kind in het lichaam van een volwassene. Zij leert in hoog tempo praten, lopen en denken, niet gehinderd door sociale codes en ongevoelig voor wat de laat-19de-eeuwse maatschappij van haar verwacht; Bella vindt seks heel lekker, dus heeft ze heel veel seks.

Dit duister-komische verhaal werkt heel goed als film: door Stones acteerwerk, de toverachtige decors, Godwins spectaculaire grime. Wat heeft het boek te bieden?

Alasdair Gray (1934-2019), die bij leven vooral in zijn eigen Schotland faam genoot, was nooit vies van een vormexperimentje; zijn bekendste roman Lanark begint bij 'Boek Drie'. Op de eerste pagina van Poor Things (1992) kondigt Gray zich aan als 'de tekstbezorger'. Hij heeft het verslag van Bella's werdegang, opgetekend door haar echtgenoot Archibald McCandless, in handen gekregen via een Glasgowse stadshistoricus, die het weer uit de vuilnis had gevist. Gray waarschuwt alvast voor een brief van ene Victoria McCandless, die hij als epiloog heeft toegevoegd, volgens hem het werk van een 'gestoorde vrouw die haar oorsprong in dit leven probeert toe te dekken'.

Bella's avonturen zijn dus - heel 19de-eeuws - ingebed in een constructie met onbetrouwbare, elkaar beconcurrerende vertellers. Gray maakt zijn pastiche compleet met schitterende 'victoriaanse' gravures en etsen van zijn personages, zogenaamd vervaardigd door ene William Strang.

Al deze strapatsen leveren ook nog iets op. Het boek is duidelijk feministisch te lezen. Alleen draait het hier niet, of niet alleen, om Bella's weg naar zelfstandigheid. Doordat de vertellers elkaar steeds tegenspreken, moet je je als lezer onvermijdelijk tot hen verhouden: wie besluit ik te geloven? En ook: wie heeft het recht om gehoord te worden? De brief die tekstbezorger Gray zogenaamd achterin wegmoffelt, zet alles in een ander licht.

En hoe klinkt Bella Baxter zelf op papier? De hakkelige peuterzinnetjes maken snel plaats voor een woordenstroom: 'Ik neem Candle mee uit wandelen slenteren kuieren op een tippel voettocht ommetje voor een luchtje een pan-toffel-pa-rade.'

In de loop van het boek wordt Bella steeds wijzer, maar in haar taal blijft ze onmiskenbaar Bella: 'Dus eindelijk ziet het ernaar uit dat het mysterie van de Totstandkoming van de Bell Baxter-Soort opgelost gaat worden. Wat fluisterde dat dokterstype je in je oor, God?' Vertaler Robbert-Jan Henkes verdient een groot compliment.