De mens in opstand

Tegendraadse denkers zijn in, althans diegenen die dat waren in hun tijd. Na het werk van Hannah Arendt wordt nu ook dat van de Franse romancier, toneelschrijver, essayist en filosoof Albert Camus opnieuw voor het voetlicht gebracht. Zopas verscheen een vertaling van L'homme révolté, het geruchtmakende essay waarmee Camus afstand nam van zijn existentialistische en communistische vrienden, onder wie Jean-Paul Sartre.

In de politieke debatten van hun tijd waren Arendt en Camus geestesgenoten. Arendts The origins of totalitarianism verscheen in hetzelfde jaar (1951) als Camus' L'homme révolté. Beide auteurs kwamen tot de conclusie dat er een verwantschap bestond tussen het nationaal-socialistische en het communistische totalitarisme. Camus zag moreel nihilisme en politiek cynisme als de grondslagen van beide systemen. Het verschil lag in hun doelen, middelen en uitingen. Camus beschreef Hitler-Duitsland als een systeem van irrationele staatsterreur, primitieve, richtingloze drift en nihilistische mystiek. Het Russische communisme daarentegen streefde vanuit zijn essentie naar de eenwording van de wereld. Aangezien het marxisme in Camus' omgeving op heel wat sympathie kon rekenen, besteedde hij heel wat aandacht aan de genese van het marxistische denken. De burgerlijke en positivistische wortels van het marxisme vormden volgens Camus de grondslag voor een wetenschappelijk messianisme dat de rede tot motor verklaarde van de vooruitgang in de geschiedenis, een vooruitgang die moest eindigen in het ultieme rijk der gerechtigheid. De verkondiging van de absolute rationaliteit van de geschiedenis leidde echter net zo goed tot onderdrukking en terreur als de fascistische schreeuw dat de geschiedenis niets te betekenen heeft.

Camus analyseert in De mens in opstand op indringende wijze de prometheïsche verleiding van de moderniteit. We zien opmerkelijke, bekende en onbekende figuren passeren: theoretici van het morele nihilisme als Max Stirner, de Russische nihilistische anarchisten Netsjajev, Bielinski, Pisarev en Bakoenin, de Markies de Sade, de Romantici, Lautréamont, Nietzsche, de Franse revolutionairen, Hegel, Marx, Hitler en Stalin. Een hele reeks gestalten van de moderniteit die Camus integreert in een globale geschiedenis van de opstand -- opstand tegelijkertijd tegen de maatschappij, haar wetten en haar onrecht, tegen de moraal, en ten slotte tegen de hele schepping en haar veronderstelde schepper.

Het filosofische belang van Camus' essay ligt in de gelijktijdige beklemtoning van de opstand als funderende handeling van het ethische bewustzijn en het altijd aanwezige risico op ontsporing. Uiteindelijk moeten we komen tot een positieve ethiek, die de zin van de strijd verzoent met de generositeit en de maat. Camus heeft geprobeerd om een humanistische moraal voor te stellen waarin hij de tegengestelde inspiraties van Hegel en Nietzsche, de Russische anarchisten en de Griekse tragici poogde te bewaren en te laten overeenstemmen. Een zeer geslaagde poging, die ook vandaag nog relevant en inspirerend is. [Hedwig Billiet]