Het valse gewicht : de geschiedenis van een ijkmeester

Er was eens in het district Zlotogrod een ijkmeester, die heette Anselm Eibenschütz", zo luidt de eerste zin van deze 'geschiedenis van een ijkmeester'. De trouwe Josep Roth-lezer voelt bekend terrein onder de voeten: het uiterste oosten van het Oostenrijks-Hongaarse rijk. Het is de streek waaruit Joseph Roth afkomstig is en die een cruciale plaats inneemt in enkele ondergangsscènes uit het oeuvre van de schrijver. Maar ik loop vooruit op het verhaal.

Anselm Eibenschütz is door zijn vrouw gedwongen om de warme schoot van het keizerlijke leger te verlaten en wordt aangesteld als ijkmeester in een district waar zowat elk gewicht een vals gewicht is. Veel werk dus voor de aanvankelijk plichtsgetrouwe ijkmeester. Geliefd maakt zijn rigide houding hem niet bij de lokale bevolking. De kentering komt er al snel: zijn vrouw krijgt een buitenechtelijk kind en Anselm zelf wordt verliefd op de vrouw van de misdadige grenskroeguitbater. De "verwarring der gevoelens" drijft hem langzaam aan in het moeras van normvervaging, lichamelijke verwaarlozing en ten slotte alcoholisme: "Hij dronk. Hij zakte weg in de alcohol als in een afgrond, in een zachte, verleidelijke, lekker liggende afgrond". Een moord maakt een einde aan Eibenschütz' verhaal.

Het Verre Oosten als plek van corruptie, van verruwde mensen en normen, van zedenverval en alcohol: het komt bekend voor. Was het niet in deze streek dat luitenant Von Trotta uit de Radetzkymars ten onder ging? Hadden we het kasteel van graaf Chojnicki niet in genoemde roman en in De Kapucijner Crypte vermeld gezien? En de knecht Onufrij? Hoe meer Roth je leest, hoe meer je moet denken aan Balzacs Comédie humaine, waarin ook al personages in verschillende romans opduiken. En dan de ondergangsthematiek. Is het verhaal van Eibenschütz niet een allegorie voor de ondergang van het Oostenrijks-Hongaarse rijk, een ondergang die Roth in al zijn latere romans beschrijft?

Is dit sprookje dan meer van hetzelfde? Nee, want je kan het evengoed lezen als de geschiedenis van de tragische held Eibenschütz, die veel vermoedt, maar er niet in slaagt zich te ontworstelen aan wat hij duidelijk herkent als zijn noodlot. Het valse gewicht is daarnaast ook het meest mondelinge boek van Roth: de vele, bijna letterlijke herhalingen nodigen als het ware uit om voor te lezen, om zo de kadans van Roths vertelling beter te voelen en door te geven. [Kris Lauwerys]