Het derde huwelijk : roman

Maarten Seebregs, een ex-locatiescout, verwerkt de dood van Gaëtan, de liefde van zijn leven. Hij is ziek en levensmoe als een onbekende hem plots een voorstel doet: 'Trouw met mijn Afrikaanse verloofde, en je krijgt haar bruidsschat.' Maarten laat zich vermurwen en neemt Tamara in huis. Er ontstaat een merkwaardige verhouding tussen de twee, regelmatig verstoord door de Dienst Vreemdelingenzaken.

Gesprek met Tom Lanoye over zijn nieuwe roman Het derde huwelijk

'Ik bouw decors met het wrakhout uit mijn leven'

"Ik kreeg ooit zelf een aanbieding." Tom Lanoye zit op een terrasje naast de Bourlaschouwburg, waar Guy Cassiers momenteel zijn tekst Mefisto for ever ensceneert, naar de roman van Klaus Mann. "Ik woonde nog maar pas in Antwerpen, toen ik telefoon kreeg van iemand die me voorstelde te trouwen met een zwarte vriendin van hem. Net zoals Maarten Seebregs het in de openingsscène meemaakt. De beller wilde zich niet beroepen op illegaal crapuul en vroeg het liever aan een linkse janet die dan hopelijk met zijn poten van haar lijf zou blijven. Het bedrag dat hij bood, was behoorlijk hoog. Maar ik sloeg dubbel van het lachen en heb geweigerd.

"Lang bleef het een anekdote waar ik weinig mee aan kon, maar plots werd het me duidelijk hoe ik ze kon ombuigen in een groot verhaal over politiek, economie en mondialiteit, samengewurmd in een kleine microkosmos. Aan de oppervlakte speelt de geschiedenis achter het schijnhuwelijk: een meisje zo zwart, zo jong en zo alleen wordt in het terminale leven gedropt van een zieke homo, die op zijn eentje zit te wachten op de dood. Hij wordt verteerd door een dubbel schuldcomplex, want bij zijn geboorte stierf zijn moeder en hij heeft de liefde van zijn leven in de steek gelaten toen die op zijn sterfbed lag. Tegelijk moeten ze de controleurs verschalken en hun omgeving wijsmaken dat ze echt van elkaar houden. Onder die verhaalstructuur dringt het Afrikaanse meisje steeds dieper binnen bij Maarten en laat ze hem, door hun geveinsde liefde, alle stadia van een relatie opnieuw beleven en onder ogen zien. Onverwachts moet hij zijn eigen leven opnieuw ontleden.

"Die verhaalstructuur is natuurlijk iets heel werkzaams: als in een film kon ik Maartens belevenissen en flashbacks door elkaar laten lopen, en zijn bedenkingen en herinneringen in slow motion weergeven."

Niet alleen de structuur en het tempo, maar ook de schrijfstijl is vaak filmisch.

"Dat klopt ook met het voormalige beroep van die kerel. Hij was locatiescout en is verliefd op goeie filmdialogen. Die zijn per definitie kort en puntig. Ik heb mezelf vaak gedwongen om een gewone zin toch nog in drie te kappen. Dat geeft een soort staccatoritme. Ook het verhaal zelf gaat in schokken vooruit. Lange beschrijvingen gaan plotselinge sprongen in de tijd vooraf. Ik hou van zo'n trage, Bill Viola-achtige verschuivingen die dan plots voortstuiken. Alle personages in Het derde huwelijk zitten in de tang, kunnen geen kant op, zij het door ziekte, door de wet, door ouderdom of door sociale conventies. Ook in de trilogie stikte het van zulke beklemmende situaties, vaak letterlijk: tientallen pagina's lang beschreef ik de toestand in een lift, een darkroom, een wagen of een toilet."

Vreemd dat je het Westen beschrijft als een muurvaste, determinerende omgeving. Zijn we in deze tijden niet mobieler en flexibeler dan ooit? We veranderen van omgeving of van identiteit zoals het ons uitkomt.

"Als je dat kunt betalen, ja. Onze mobiliteit en vrijheid zijn de grote paradoxen van deze tijd, gebaseerd op illusies die het kapitalisme ons voorspiegelt. De vrije markt is helemaal geen algemeen werkend principe, zelfs niet voor het rijke Westen. Macro-economisch bekeken bestaat de vrije markt niet eens. Als de Arabieren havenbedrijven in Amerika willen kopen, wordt dat gewoonweg onmogelijk gemaakt van hogerhand, volledig tegen de wetten van de markteconomie in. Als de nationale landbouw of staalindustrie gevaar lopen, volgt er een dirigistische ingreep, de roodste communisten waardig. Zogenaamd alleen in het belang van de lokale werknemers, maar met extra winst voor de internationale aandeelhouders.

"Iedereen die met kunst bezig is, zou eigenlijk economie moeten studeren om de wereld echt te begrijpen. Da's zoveel belangrijker dan het zoveelste boek te lezen. Ik had nog meer talen moeten studeren, en economie. Ik leer dat nu mondjesmaat, door veel te reizen. Ik zie hoe de Afrikaan niet ontvoogd zal worden door westerse ontwikkelingssamenwerkers met budgetten die hoger zijn dan BNP's, maar door spotgoedkope wasmachines en dvd's die de Chinezen er binnenbrengen. Maar het meest van al leer ik hoe wij westerlingen onze opvattingen over cultuur en economie nog steeds superieur vinden. Ik vind dat zelf ook hoor, uiteindelijk. Het is niet omdat ik de diagnose kan stellen, dat ik er zelf niet aan lijd. Dat superioriteitsgevoel is de oorzaak waarom we met z'n allen zo beledigd zijn omdat migranten na twee generaties nog steeds vasthouden aan een stuk van hun leefwijze. Onze pretentie is heel moeilijk te bestrijden. Ook de mijne. Ik ben een enorme Europafan. Alleen ben ik kwaad dat we onszelf telkens weer wijsmaken dat nazisme, nationalisme en fascisme voorbijgaande mazelen waren, terwijl die fenomenen hier heel diep geworteld zitten. Het zijn net zo goed gevolgen van die geweldige Verlichting en van die fantastische, weliswaar vaak verkeerd geïnterpreteerde wetenschap. Het darwinisme en de zogenaamd wetenschappelijke variaties daarop hebben mee aan de wieg gestaan van nieuwe overtuigingen van de eigen superioriteit, én van het recht om zuiveringen door te voeren."

Krijgen we nu opnieuw mazelen, denk je?

"Ik vrees van wel. De retoriek wijst alleszins op koorts. Wanneer heeft Coveliers weer gezegd: 'Niet alle moslims zijn terroristen, maar alle terroristen zijn wel moslims'? Ik hoor dat zo weinig relativeren. Hoeveel jaar is Srebrenica geleden, waar onder de VN-ogen van uitgerekend de fucking Nederlandse troepen, met hun trauma over de jodenvervolgingen, zonder enig weerwerk een etnische zuivering kon worden voltrokken? En iedereen wéét toch wat het Russische leger in Tsjetsjenië uithaalt, met zijn bezettingspraktijken, vol staatsterrorisme. Alleen zijn de Tsjetsjenen zo dom om, ongepokt en ongemazeld ze zijn in de internationale media, niet gewoon te filmen wat hun wordt aangedaan en dat uit te zenden. Nee, ze bezetten een school om hun pijn te bestrijden met een nog grotere gruwel. Ondertussen wordt de Gazastrook gewurgd en Zuid-Libanon platgebombardeerd, in naam van God en olie. Enfin, hoe kan nu iemand vertellen dat terrorisme en geweld alleen maar van moslims uitgaan?"

Is dat domheid of strategie?

"Dat is propaganda. Zeker geen domheid. Daarom ben ik er niet gerust op. Ik zie ook steeds meer parallellen met de jaren dertig. Enerzijds het toenemende racistische geweld op straat, anderzijds het defaitisme tegenover extreem-rechts. Het idee dat het heel democratisch is om inmiddels maar onze muil te houden, zoals Bart de Wever letterlijk Tom Barman toesnauwt. De illusie dat we alles nu wel geprobeerd hebben. Is dat echt zo? Onze burgerlijke partijen hebben nagelaten de veroordeling van het Vlaams Blok om te zetten in het verlies van dotaties. Kom me dan niet zeggen: 'We hebben echt álles geprobeerd! We moeten ze wel aan de macht brengen!' Koop een rekenmachine! De democraten halen zelfs in Antwerpen twee derde van de stemmen, extreem-rechts één derde. Denk je nu echt dat George Bush Junior, met 65 procent, zou denken: 'Jeetje! Nu moet ik de macht delen met Kerry en zijn 35 procent!' Waarom laten de democraten zich zo gemakkelijk in de hoek dringen?

"(heftig) Het propagandawapen bij uitstek zijn de weblogs op sites van kranten en weekbladen. Ik begrijp niet waarom redacties teksten dulden op hun sites die ze nooit in hun drukwerk zouden plaatsen. Dat er pure leugens, schunnigheden en fascistische haatspeech worden verspreid op het internet, daarmee zullen we moeten leren leven. En ik weet wat ik zeg, ik figureer geregeld in dat scheldproza. Maar wat de media toelaten op hun eigen sites, uit angst om de trend te missen, en onder het mom van vrije meningsuiting, dat is een laksheid die ons zuur zal opbreken en die de journalistiek steeds ongeloofwaardiger maakt. Laat mensen maar schotschriften publiceren en eigen websites oprichten, maar legitimeer dat niet door ze te incorporeren en dus te legitimeren. Als ze bij de Raad voor de Journalistiek hersens in hun kop hebben, maken ze kranten en bladen aansprakelijk voor alles wat op hun sites verschijnt."

Wij zijn misschien verliefd op onze cultuur, Tamara lijkt dat ook te zijn. De valse zwarte echtgenote van Maarten is dol op MTV en shoppen.

"Natuurlijk, ze voert perfect uit wat onze maatschappij voorschrijft: zoek je kans, waag ze, maak er het beste van. Dat is superliberaal. Wat doen al die andere vliegende, fietsende, zwemmende, onderweg stervende zwarten anders dan wat wij Europeanen altijd gedaan hebben, namelijk onze rijkdom gaan halen op andere continenten? Daarom vind ik vooral liberalen die zich kanten tegen dit soort gelukzoekers, laffe politici. Tamara verkoopt zich voor wat ze waard is. Het schijnhuwelijk is de perfecte metafoor voor het liberalisme waar wij zo graag mee zwaaien. Check ons Burgerlijk Wetboek: het huwelijk valt onder de sectie 'Hoe worden goederen verworven?' Ik heb dat niet uitgevonden, hoor. Hoe kunnen we in Europa iets tegen schijnhuwelijken hebben? Heel onze geschiedenis, elke landsgrens is op schijnhuwelijken gebaseerd. Ik snap niet dat de liberalen die kaart niet trekken. De meeste immigranten zijn compleet liberaal. Die komen niet naar hier om hun vuil te sorteren en belastingen te betalen, hoor. Die komen hier zoveel mogelijk geld verdienen. Als je voor de vrije markt bent, moet je dat toejuichen. Da's de uiterste consequentie van het kapitalisme. Het schijnhuwelijk maakt daar deel van uit. Pas als er mensenhandel bij komt kijken, gaat het mij te ver. Dat is net zoals met prostitutie: dat vind ik oké, tot er een pooier in het spel komt. Maar iemand die zelf beslist van 'oké, dat zijn mijn troeven', waarom niet? Er is veel nood aan goeie sekswerkers, en niet alleen bij bejaarden en gehandicapten."

Wat met Tamara's Afrikaanse cultuur? Offert ze in haar overlevingsstrategie geen eigen identiteit op?

"De hoop van het Afrikaanse continent is de zwarte vrouw. Ik ben geen kritiekloos bewonderaar van Afrikaanse culturen, verre van. Traditionele culturen kunnen me ginds net zoveel gestolen worden als in Azië of Europa: het zijn zeer conservatieve, patriarchale, verschrikkelijk patriottische en achterlijke culturen. Als het zwarte continent gered wordt, is het door de Afrikaanse vrouw, of door mensen als Desmond Tutu of Nelson Mandela. Had het Europese project overigens maar een figuur als Tutu of Mandela!

"Tamara is een overlever, ze is creatief en vruchtbaar, ze gaat ondanks alles voor het leven en trapt niet in het cynisme en de wanhoop van onze maatschappij, waarvan Maarten doordrongen is. Ik zie vrouwen telkens weer, misschien precies omdat ik een nicht ben, de wereld redden. Het is typisch macho om vrouwen ofwel te zien als langbenige Lulu's die tot hun ontzetting allerlei liefdesleed veroorzaken, ofwel als krengen en bitches. Terwijl de vrouw in mijn ogen het soort mens is met de grootste weerbaarheid. Zo van, oké, we moeten verder. Al is het maar door de afwas te doen. Als de bommen gevallen zijn, ruimen we het puin op. Of we stoffen het puin tenminste af. Morgen zien we dan wel verder."

Arnon Grunberg schetste in De asielzoeker ook zo'n cluster van doodzieke en wanhopige westerlingen, en een krachtige vreemdeling. Maar zijn asielzoeker blijft onbekend en mysterieus, en hij verdwijnt uiteindelijk. Uw Tamara vindt hier haar plaats en wordt een superliberale, westerse vrouw.

"De asielzoeker is een fantastisch boek en ik ben een absolute fan van Grunberg, al is hij jonger en schrijft hij in dezelfde taal als ik. Zijn asielzoeker is een katalysator, nodig om het verhaal te vertellen van Vogel en haar echtgenoot Beck, die vruchteloos asiel zoeken in het echte leven. Voor mijn verhaal heb ik een andere vreemdeling nodig. Tamara evolueert van icoon naar een echt, herkenbaar personage. Vergelijk het met wat Rayda Jacobs, een progressieve moslima met een hoofddoek, doet in The Mekka Diaries. Dat is een dagboek dat mensen beschrijft die naar Mekka gaan. Je komt hun heel concrete bekommernissen te weten, je leert hen kennen als mens. Wij zien al die bedevaarders als verhulde terroristen die autistisch heen en weer wiegen, vreemd en vijandig. Welnu, ik ben niet dol op godsdiensten en ook niet op de islam, maar ik kan na het lezen van The Mekka Diaries niet meer naar wiegende moslims kijken zonder die individuen te zien denken: 'Trap niet op mijn kleed, kerel', of 'Wie heeft hier knoflook gegeten', of 'Shit, ik had mijn voeten beter moeten wassen'. Op dezelfde manier hoop ik van Tamara een figuur van vlees en bloed te maken waar je op het einde een hart voor hebt. Ik speel dus met dezelfde thema's als Grunberg, maar de parallel is bedrieglijk. Al zou ik het niet erg vinden mochten de lezers Het derde huwelijk van eenzelfde literair gehalte vinden, laat dat duidelijk zijn.

Wat me opvalt, is dat het verhaal politiek-economisch is geïnspireerd, maar dat Maarten bijna alles louter lichamelijk ervaart. Hij beschrijft niet de buitenwereld maar wel zijn herinneringen, zijn pijpbeurten, zijn misselijkheid en pijn, zijn vrijpartijen.

"Die focus op lichamelijkheid is toch zo westers als de pest? In dit boek val ik de vanzelfsprekendheid aan waarmee wij over nationaliteiten en grenzen denken. Immigranten maar ook controleurs van de wet doorbreken de ene na de andere grens, tot in Maartens slaapkamer toe. Zelf botst Maarten op het einde van het verhaal zelf op zijn laatste grens, die van zijn zieke lichaam, en wordt hij uitgesloten van jeugd en genot dat hij vlakbij zich ziet voltrekken. Zijn grote triomf is dat hij er in de eindscène in slaagt zijn lichamelijkheid op te geven op een manier die even glorieus als pathetisch is. Hij erkent zijn laatste begrenzing en slaagt erin Tamara de totale vrijheid te schenken. Hij overwint daarin de typisch westerse obsessie met het beschermen van de eigen grenzen, en meer concreet met zijn eigen lichaam.

"Als je voorbij de apotheker fietst, zie je tegenwoordig zo'n groot vrouwensilhouet van karton. Onder haar oksel staat een pijl met daarnaast: deodorant. In haar nek: parfum. Aan haar voet: voetspray. In haar kruis staat een vraagteken. We hebben nu ook al kutspray nodig! En straks geurwater voor onze ballen! We doen er alles aan om ons gebrekkige lichaam te ontkennen. De gezondheids- en hygiënegestapo, die vroeger louter tot de janettencultuur behoorde, is nu helemaal mainstream, zoals dat meestal gaat. We zijn met z'n allen openlijk vies van ouderdom en ziekte."

Ergens kan ik dat wel begrijpen. Ik voel een grote weerstand als ik lees hoe gelaten Maarten zijn aftakelende lichaam beschrijft. Ziekte en dood kan ik nog niet relativeren.

"Crisissen verhevigen de boel. Gezonde, schone mensen zijn even leuk om naar te kijken, maar verder volslagen oninteressant. Voor Maarten komen er een aantal dingen samen die zijn verlossing veroorzaken. Hij komt in het reine met zijn trauma, met de liefde van zijn leven, met afscheid. Ik mag hopen dat jij daar nog niet aan toe bent.

"Uiteindelijk redeneren we onze sterfelijkheid toch allemaal weg? Maar dat is volwassen worden, aanvaarden dat sterfelijkheid echt wel concreet is. Ik vergelijk het met het opheffen van the suspension of disbelief, het procedé dat ons in staat stelt te geloven in theater en film. Je let niet meer op de codes maar je bent mee met het verhaal. Suspension of disbelief is tegelijk een overlevingsinstinct, waarbij je beseft dat je zult sterven, maar pas over een jaar of veertig. Dus laat ons niet geloven dat het volgende week al fout kan gaan."

Bent u al toe aan het opheffen van uw suspension of disbelief?

"Ik denk het wel. De afgelopen jaren heb ik iets te veel sterfte en aftakeling in mijn nabije omgeving gezien om die concreetheid nog niet te voelen. Aan de andere kant ben ik zelf steeds minder bang.

"Volgens mij kunnen mensen die nog nooit minstens één keer grondig geconfronteerd werden met verval, ziekte of dood, geen genot ervaren dat verder gaat dan een deugddoend orgasme of een lekkere maaltijd. Dat zijn toch maar oppervlakkige gevoelens in vergelijking met de echte ontroering waar Maarten Seebregs op het einde van het verhaal aan toe is. Daarom vind ik dit boek ook absoluut niet cynisch."

Maarten verzamelt fiches van perfecte locaties, denkt in filmtermen en zet zijn leven bijna in scène, tot zijn einde toe. Bent u iemand die de perfectie in de realiteit hoopt te vinden, zoals de keienmeesters in het boek, of maakt u liever zelf uw decors?

"Ik hou ervan mijn decor zelf te bouwen met het wrakhout uit mijn leven. Een combinatie van de twee dus. De jarenlange lukrake zoektocht van die Japanse keienmeesters fascineert - welke steen is perfect genoeg voor het rotstuintje van mijn keizer? Maar de doelbewuste enscenering van het eigen leven is alweer typisch westers en onvermijdelijk. Zelfenscenering is het ziektebeeld van deze tijd. Kijk maar naar Columbine, kijk naar de filmpjes van zelfmoordterroristen, kijk naar het scenario van Hans Van Themsche. Kijk naar Big Brother: je bent al een ster in alles wat je doet, je moet alleen nog gefilmd worden. Ik herken daarin ook de creatieve pijn van iedere artiest. Niet dat ik lig te kronkelen van de pijn, maar er is wel constant dat kleine stemmetje dat bij ingrijpende, emotionele gebeurtenissen zegt: 'Het is goed dat dit gebeurt want hier kan ik van leren. Hé hé, intensiteit is goed, waw, hier ga ik weer sterker van worden.' Ik leef van dat stemmetje, het levert wrakhout op, maar tegelijk haat ik het hartstochtelijk. Die complete zelfenscenering heeft al veel schrijvers naar de knoppen geholpen. Ik heb dat gevoel voor het eerst weten formuleren door de filosoof Rudolf Steiner. 'De lamento uit King Lear grijpt me meer aan dan een moeder die op het nieuws haar dode kind beweent in slechte bewoordingen.' Dat is gruwelijk, dat is de keerzijde van onze geweldige Europese cultuur. Onze echte pijn wordt overschaduwd door de vraag of ze wel goed geënsceneerd is. Maarten is daarom, lichtjes verhevigd mogen we hopen, net als ikzelf een kind van zijn tijd."

'Volgens mij kunnen mensen die nog nooit grondig geconfronteerd werden met verval, ziekte of dood, geen genot ervaren dat verder gaat dan een deugddoend orgasme of een lekkere maaltijd'