De mooiste gedichten van Herman de Coninck

Herman de Coninck is een dichter die steevast verkeerd is gelezen. Zijn literaire kwaliteiten werden overschaduwd door zijn publieke optreden, door het beeld dat na zijn debuut De lenige liefde (1969) van hem ontstond, door de 'macht' die hij in de Vlaamse literatuur belichaamde. Voor sommigen was hij in zijn eentje de incarnatie van 'de' poëzie. Poëzie die al te vaak gezien werd als boodschappenmandje voor diepste zieleroerselen waarin nogal wat lezers zichzelf of anderen meenden te herkennen. Poëzie met een hoge aaibaarheidsfactor.

Althans, dat beweerde de Leuvense hoogleraar en poëziecriticus Hugo Brems vorig jaar in zijn opmerkelijk in memoriam voor Herman de Coninck, waarin hij peilde naar de dichter achter "de merknaam De Coninck". Tien jaar eerder had Brems er al voor gepleit "om zijn (De Conincks) gedichten opnieuw, met aandacht en los van al die voorgevormde meningen en verwachtingen, te gaan lezen. Om zo de echte, de ongrijpbare De Coninck te doen bestaan."

Dat precies Hugo Brems nu de wetenschappelijk verantwoorde, tweedelige leeseditie van De Conincks complete poëtische oeuvre heeft bezorgd is dus helemaal niet verrassend. Met De gedichten reikt Brems het lezerspubliek een prachtuitgave aan om ook die andere De Coninck te ontdekken. Hij beklemtoonde in de aangehaalde bijdrage dat de dichter zich, anders dan de meesten denken, vooral op de taal en niet op de directe ontboezeming gericht was, dat hij in feite een taaldichter was voor wie de persoonlijke dramatiek het woord zelf had voortgebracht. En dat categorieën als eenvoud, werkelijkheid, verstaanbaarheid en directheid niet primordiaal zijn in die dichtkunst.

Het gaat volgens Brems in De Conincks poëzie essentieel over verschil en gelijkenis tussen de poëtische werkelijkheid en de rauwe realiteit, met de taal als wapen tegen de onverschilligheid van de werkelijkheid en tegen de eenzaamheid. In de vergelijking zoekt de dichter, al is het maar voor de duur van een gedicht, naar de harmonische verbondenheid tussen de dingen en wordt hij vanzelfsprekend al even vaak geconfronteerd met het illusoire ervan.

Of zoals De Coninck zelf noteerde in zijn essaybundel De flaptekstlezer (1992): "Inhoud is (...) niet het allerbelangrijkste. Dat lijkt voor belangstellende buitenstaanders telkens weer een schokkende mededeling, maar als ik inhoud wil richt ik me tot de Bond Zonder Naam." En: "Betekenis is niet iets dat de dichter heeft voor hij eraan begint, iets dat hij gauw in een fles wil stoppen: dat lukt niet. Betekenis is iets dat hij uit zijn woorden laat groeien tot hij er zelf van staat te kijken."

Voor veel lezers is De Coninck echter een BZN-dichter, een nieuw-realist die het op een 'leuke', beschrijvende manier over autobiografisch geïnspireerde, alledaagse onderwerpen heeft. Daarom kon De lenige liefde uitgroeien tot een "cult-bundel", die in zeventien jaar tijd maar liefst tien drukken beleefde. Net door die makkelijke herkenbaarheid werden zijn vroege bundels zo vaak herdrukt en verzameld in het populaire Onbegonnen werk. Gedichten 1964-1982. Daarom ook zijn er tot vandaag meer dan 10.000 exemplaren van zijn laatste, postuum uitgegeven Vingerafdrukken van de Arbeiderspersen gerold. Ik vermoed met Hugo Brems dat daar in de eerste plaats een particuliere, voyeuristische aandacht voor de in doodsprentjes meest gebloemleesde dichter achter schuilt. Een neiging van vele occasionele poëzielezers die weleens 'literair ramptoerisme' is genoemd.

Overleden schrijvers die tijdens of na hun leven tot de literaire canon zijn gaan behoren, worden een beetje onsterfelijker gemaakt in een fraai gebonden, van stofomslag voorzien Verzameld werk, al dan niet met leeslint. Ze worden bijgezet in de Galerie der Groten - en vaak niet meer gelezen (want te duur, of misschien wel te volledig uitgegeven). Die megalomane edities, waarin soms verschillende versies van hetzelfde gedicht zijn opgenomen, worden weleens praalgraven genoemd, mausolea van de literatuur. Niet geheel ten onrechte.

Maar van deze uitgave kun je dat moeilijk volhouden. Beide delen van De gedichten presenteren die andere De Coninck die Brems zo graag wil introduceren. Voor het eerst kan in één enkel boek het langzame groeiproces van de dichter worden gevolgd aaan de hand van de her en der verzamelde teksten. We ontwaren in het prille jeugdwerk zonder veel moeite de kiemen van een taalvirtuoos dichter die om de verkeerde redenen zo snel zo veel succes oogstte. De trefzekere, creatieve taalkunst waar De Coninck in zijn bundels vaak blijk van gaf, en die steeds soberder werd in de loop van zijn schrijverschap, blijft in de eerste gedichten overigens nog te zeer beperkt tot hoofdzakelijk goedkope woordspelletjes en klankeffecten. Het zijn technieken waar hij trouwens niet altijd helemaal los van is gekomen.

In deze uitgave is bovendien de kentering in De Conincks poëzie vanaf Enkelvoud (1991) te volgen. Hoe de uit onzekerheid en postmoderne discussies gegroeide experimenteerzucht een steeds zwaardere tol ging eisen van zijn dichtkunst (zoals in Schoolslag, 1994). Hoe geforceerd die ik-loze, afstandelijker aanpak voor De Coninck eigenlijk was. Net als Snoek had de latere De Coninck soms moeite "aansluiting (te krijgen) bij zijn eigen canon" (De vliegende keeper).

Maar ook alle jeugdzonden, de puberale gedichten die ooit in obscure schoolblaadjes verschenen, vinden we dus in deze editie in chronologische orde van verschijnen terug. Interessant is dat De Coninck zelf absoluut geen vriend was van zulke "hypervolledigheid". Zo wijdde hij op de laatste dag van mei 1996, nagenoeg een jaar voor zijn overlijden, een kregelige beschouwing aan de Verzamelde gedichten van Hans Lodeizen. Die wetenschappelijke leeseditie omvat alle overgeleverde gedichten die Lodeizen heeft geschreven en/of gepubliceerd en ze 'corrigeert' de verzamelwerken die vroegere editeurs, veelal naar eigen smaak en inzicht, uit zijn werk hebben samengesteld. De Coninck vond Lodeizens gedichten zo "wel buitengewoon verzameld" en betreurde het dat "zijn" Lodeizen, die van Het innerlijk behang en andere gedichten, in de nieuwe uitgave verdwenen was. Had het geheel van het tekstmateriaal niet op cd-rom of "in een beperkt wetenschappelijk editietje" gekund?

Door alle teksten op te nemen, ook de jeugdrijmpjes en de ongebundelde, al dan niet voor publicatie bestemde poëzie, gingen de tekstediteurs niet alleen tegen de laatste wil van Lodeizen in, ze maakten volgens De Coninck ook een slechter dichter van hem: "Deze editie is een moord op iemand die al dood was." Over wat "de beste gedichten" van Lodeizen zijn, kan echter worden geredetwist. En of vroegere editeurs "een goede smaak" hadden, is ook al voor discussie vatbaar.

In die sikkeneurige reactie was een echo hoorbaar van een al even vinnig stuk over Paul Snoek, dat in de essaybundel De vliegende keeper (1995) werd opgenomen. Snoeks "hypervolledige Verzamelde gedichten" doen afbreuk aan de betekenis van de dichter, constateerde De Coninck, die beweerde dat "niet iedereen tegen dat soort volledigheid bestand (is)".

De Coninck kantte zich in beide opstellen heftig tegen de reconstructiedrang van de nieuwe editiewetenschap. Hij baalde van "toegevoegde wetenschappelijk geannoteerde rotzooi" en, als variant hierop, van de kommaneukerige interesse voor de "wetenschappelijk geannoteerde prullenmand" van een schrijver. Dat de tekstbezorgers van een belangrijke dode dichter met de nodige zorgvuldigheid, al is het alleen maar uit piëteit, alle gepubliceerde en ongepubliceerde gedichten opdiepen en bestuderen, ligt overigens pas sinds enkele jaren voor de hand. Van de grote Vlaamse auteurs zijn, op enkele uitzonderingen na, geen betrouwbare leesuitgaven voorhanden. Verdienen zij dan misschien geen degelijk wetenschappelijk gefundeerd, volgens duidelijke criteria uitgegeven Verzameld werk, een kritische uitgave die de tand des tijds kan weerstaan en geen product is van de persoonlijke smaak van een zelfbenoemd editeur, van een goedmenende maar onbekwame dilettant?

Zo'n uitgave is deze Gedichten, die door samensteller Hugo Brems van een heldere tekstverantwoording is voorzien. De criteria voor de keuze van de aangeboden tekstversies worden precies geformuleerd, er is grondig gespeurd naar en in de obscuurste periodieken uit De Conincks studietijd en vaak moeilijk te vinden bibliofiele uitgaven, de bibliografische beschrijvingen nodigen uit tot verder onderzoek. Niet alleen voor de doorgeleerd hebbende specialist, ook voor de belangstellende lezer die meer wil vernemen over drukgeschiedenis en oplagecijfers, over ingrijpende tekstwijzigingen en voorpublicaties. Kortom, dit is een voorbeeldige leesuitgave van De Conincks verzamelde poëzie die hopelijk voortaan een ander licht zal werpen op de literaire verdiensten van deze, naast Hugo Claus, succesrijkste onder de Vlaamse dichters.

Het eerste deel omvat alle gebundelde gedichten, waarvoor de laatste geautoriseerde tekstversie is gebruikt, en een beperkte selectie van een twintigtal nagelaten gedichten uit de "vele losse bladen, mappen en schriften met gedichten en fragmenten", die evenwel geen verrassingen oplevert. Die trof ik trouwens ook slechts sporadisch aan in het onuitgegeven jeugdwerk. Dus geen nieuwe parels, geen onverwachte glinstering. Veertien 'nagelaten gedichten' zijn immers al gepubliceerd in het aan De Coninck opgedragen dubbele laatste nummer van het 'oude' Nieuw Wereldtijdschrift. Het gaat om teksten "die hun definitieve vorm gevonden schijnen te hebben", aldus Brems. Dat is natuurlijk discutabel - wat is immers de definitieve vorm van een ongepubliceerd gedicht, als de maker daar geen expliciete uitspraken over heeft gedaan of het niet voor publicatie bestemd had? Maar afgezien van deze interpreterende ingreep is dit een editie die getuigt van een consequente en dus bewonderenswaardige wetenschappelijke distantie.

Het tweede deel bundelt alle verspreide gedichten en de vertalingen (van Atwood, Auden, Breytenbach, Heaney, St.Vincent Millay en anderen). De Conincks eigengereide bewerkingen/vertalingen van de gedichten van Edna St.Vincent Millay, gebundeld in Ter ere van de goedertieren maan, zijn om duidelijke redenen opgenomen in het eerste deel van deze uitgave ("ik had haar nogal krachtdadig tot de mijne gemaakt", aldus De Coninck in De vliegende keeper).

Brems heeft voorts dus geoordeeld dat ook het literair 'dubieuze' jeugdwerk een plaats verdiende. Zijn argumentatie luidt, zeer acceptabel, dat "niet zozeer om literair-esthetische redenen (...) maar omwille van de historische en documentaire waarde ervan" die keuze is gemaakt. De ontwikkeling die we kunnen aflezen van de poëzie die De Coninck nog voor zijn officiële debuut in moeilijk te traceren bladen als Vadderik, Loep, Ons Leven, Germania en Universitas publiceerde, werpt een nieuw licht op dit dichterschap, dat meteen bejubeld werd om zijn speelse eenvoud en directe toegankelijkheid en door de critici gemakkelijkheidshalve in de categorie van het nieuw-realisme werd ondergebracht.

Vervolg op de volgende pagina

Vervolg van de vorige pagina

Het besef van het onzegbare, de onmogelijkheid de dingen te benoemen en de kloof tussen de poëtische en de echte werkelijkheid bleven onderbelicht, hoewel deze aspecten van De Conincks werk zich al manifest openbaren in de vroegste tijdschriftpublicaties, zoals in 'Ars poetica 2', gepubliceerd in Universitas (1966) en Ruimten (1967) en ongebundeld gebleven.

Zo heerste ik
dat ik kon zeggen 'bloem'
tot bloemen, en vooral
dat dit iets toevoegde aan hen,
een naam om te bewonen,
om niet meer overal hoeven te zwerven.
En zo voor alle dingen
vond ik luksueuze woorden.

Maar wat baten de woorden 'ik heb je lief'
en 'verlaat me niet', dagenlang,
dagenlang?

Voor wie echt belangstelling heeft voor een dichter zijn die vroege en niet in bundels verzamelde teksten van onschatbare waarde - wat de auteur er zelf ook op af te dingen had. Precies in de eerste aanzetten horen we al wat later tot een authentieke stem zal uitgroeien. En wat meer is: met kennis van het vroegste werk kan beter de evolutie van een onmiskenbaar belangwekkend dichterschap worden gevolgd. Als lezer hoef je je niet te beperken tot het beeld dat een schrijver van zichzelf had willen overleveren.

Ook dit is literair ramptoerisme, voyeurisme van het zuiverste gehalte, maar, in tegenstelling tot het vorige, functioneel, constructief, beeldverruimend. En voor de poëzie van De Coninck geldt nog een specifieker reden. Brems wijst erop dat een deel van de ontstaansgeschiedenis van veel gebundelde gedichten alleen op deze archivalische manier kan worden achterhaald. Herman de Coninck ploeterde op gedichten en bundels: oudere gedichten werden bewerkt, versregels en strofen verdwenen en werden vervangen, nieuwe gedichten werden samengesteld uit restmateriaal van vroeger sloopwerk. In De flaptekstlezer heeft hij daar zelf expliciet over geschreven.

Dit proces van afbraak en restauratie is min of meer te volgen in deze verzamelbundel: Brems nam verschillende versies van afzonderlijke gedichten op, als "de helft van de versregels" niet overeenkomt. Een mathematisch ingegeven stelregel die enkele vragen oproept (ook bij de tekstbezorger zelf, zoals in de verantwoording blijkt), maar die vooral een prachtige kijk op het ontstaan van enkele gedichten kan bieden. Je moet er wel voor grasduinen in beide delen, gebundelde en verspreide gedichten vergelijkend lezen. En je mag niet, als Herman de Coninck zelf, halsstarrig blijven zweren bij het nostalgische beeld dat je van een uitverkoren bundel had.

Behalve een bibliografische beschrijving van de afzonderlijke bundels en gedichten heeft Brems aantekeningen bij de gedichten opgenomen waarin de publicatiegeschiedenis kort wordt toegelicht. Met behulp van die gegevens kunnen alle varianten en versies van alle gedichten worden opgespoord en kun je een wordingsgeschiedenis van het integrale poëtische oeuvre samenstellen, tot de finale druk.

Nu De Coninck met deze prachtige verzamelbundel echt is bijgezet in de Galerie der Groten - de canonisering op 'bedenkelijke' gronden is al langer aan de gang - mag zijn dichtwerk niet hetzelfde lot beschoren zijn als dat van vele voorgangers. Alleen de degelijkheid en betrouwbaarheid van de editie kan daarvoor zorgen. Hugo Brems heeft zich uitstekend van zijn editeursopdracht gekweten en een knap boek afgeleverd. Dit is het ultieme eerbetoon, effectiever dan alle in memoriams. Nu kan een nieuwe schare lezers vanuit het jeugdwerk een betere De Coninck ontdekken. En wie alle gedichten na elkaar leest, treft een twijfelende, aarzelende dichter aan, die voor zijn poëzie voortdurend naar nieuwe wegen zocht.

De "hypervolledigheid" komt zijn gebundelde poëzie beslist ten goede: de ontwikkeling van De Conincks dichterschap vertoont dan wel pieken en dalen, elke bundel is een stap in de zoektocht van een hobo (op zijn Amerikaans dan) in de poëzie. En de oudere lezers van De Coninck kunnen hopelijk met andere ogen, in een nieuw licht die "ongrijpbare" De Coninck herontdekken. Met gevoel voor het woord.