En joeg de vossen door het staande koren

Op 13 februari 2008 werd Jan Siebelink zeventig. Sinds hij in 2005 de AKO-literatuurprijs kreeg voor zijn roman Knielen op een bed violen kan het voor hem en voor zijn uitgever blijkbaar niet meer stuk. De roman beleeft herdruk na herdruk en de teller staat nu reeds op meer dan 500.000 verkochte exemplaren. Ook eerder verschenen werk kreeg (eindelijk) de aandacht die het verdiende. Lezend Nederland kwam duidelijk tot het inzicht dat Siebelink al van bij zijn debuut (de verhalenbundel Nachtschade uit 1975) en over (relatief bekend geworden) romans als En joeg de vossen door het staande koren (uit 1982) aan een en hetzelfde boek was blijven schrijven, dat met Knielen op een bed violen naar een hoogtepunt werd gevoerd. Het beeld werd gaandeweg gecompleteerd: heruitgaven van romans als De overkant van de rivier (1990) en Engelen van het duister (2001) werden door de uitgeverij aangeprezen als resp. "wat vooraf ging aan" en "het vervolg op" de bekroonde roman. In hun onderlinge samenhang vormen de drie romans inderdaad een soort trilogie, waarin Jan Siebelink een indringend beeld schetst van de decennia die hem hebben gevormd en van de personen die daarin een bepalende rol hebben gespeeld.
Ook de secundaire literatuur rond Knielen op een bed violen werd in boekvorm aangeboden. Onder de titel En had de liefde niet (De Bezige Bij, 2006) werden beschouwingen over Knielen op een bed violen gebundeld, en in Het punt des tijds gaat Fred van Liesburg, hoogleraar in de geschiedenis van het protestantisme, op zoek naar de ware wereld achter de roman, i.c. die van de familie Siebelink zelf en de manier waarop de grootvader en de vader van de auteur hun weg hebben gezocht in de godsdienst die hun leven is gaan beheersen en overheersen.
Zoveel commotie rond één welbepaalde roman, van een auteur nota bene wiens oeuvre nu toch al meer dan dertig titels omvat: de vraag naar een mogelijke verklaring dringt zich op. En de krant 'De morgen' mag dan doodleuk berichten dat Siebelink in Vlaanderen nauwelijks bekend is, de ervaring die ik persoonlijk heb kunnen opdoen in een aantal leesgroepen, leert dat ook de Vlaamse lezer niet ongevoelig blijft voor de problematiek die in het werk van Siebelink aan bod komt.

In zijn begeleidende brief aan de lezer, geschreven naar aanleiding van de luxe-uitgave van Knielen op een bed violen, wijst Jan Siebelink er nadrukkelijk op dat hij allerminst de bedoeling had een "brave roman te schrijven die nog eens de religieuze folklore van een ultra-orthodoxe gemeenschap schildert." Het beeld dat in Knielen op een bed violen wordt geschetst van de vaderfiguur (die hier de naam Hans Sievez krijgt) is wel degelijk dat van een man die er als "uitverkorene" (het thema van de "bevinding", het is God die tot de mens komt om die als het ware te verheffen boven de niet-uitverkorenen) niet in slaagt de opdracht waarvoor hij zich gesteld weet als hoofd van een gezin en als kleine ondernemer, ook op een menselijk-aanvaardbare manier in te vullen. Het beeld dat Siebelink, in Knielen op een bed violen focussend op de vaderfiguur ? in De overkant van de rivier benaderde hij het thema vanuit de visie van de moeder, terwijl in Engelen van het duister het standpunt van de zoons aan bod kwam ? schetst van een gesloten milieu waarin de angst voor het goddelijke principe en de bedienaars ervan (de "oefenaars" in de roman) de "bevindelijke" in een psychologisch isolement drijft, laat geen lezer onberoerd. Telkens weer wijzen Vlaamse lezers mij erop dat zij, zonder dat ze daarbij geconfronteerd zijn geworden met de extreme uitwassen die binnen de gereformeerde kerk(en) in Nederland o.m. hebben geleid tot de Pauweaanse beweging waartoe de vader van Siebelink zich bekeerde, die sfeer van angst en boetedoening herkennen, o.m. alleen al via het zo vaak aangehaalde calvinistische gedragspatroon bij onze noorderburen. Graag verwijzen ze binnen deze context ook naar de zogenaamde missiepredikers die op gezette tijden de gemeenten en dorpen aandeden en er via hun donderpreken danig de angst injoegen. Siebelink brengt in zijn werk een periode in beeld (grosso modo die van de jaren '50) waarin het schuldbesef en de ermee gepaard gaande boetedoening centraal stonden. Is het de aangeboren zin tot relativeren die maakt dat Vlamingen, ook binnen het beleven van hun godsdienst, zelden of nooit zo ver zijn gegaan als vader Siebelink? Diens keuze, zoals ze o.m. wordt geprojecteerd in de figuur van Hans Sievez, roept meteen ook bedenkingen op bij het fundamentalistische denken, zij het dat het hier in de roman(s) vooral wordt benaderd vanuit de gevolgen die dergelijke keuze kan hebben op het persoonlijke en op het gezinsvlak.

In de manier waarop Jan Siebelink de godsdienstige fixatie van zijn vader poogt te doorgronden en meteen ook een vorm van begrijpend aanvaarden wil creëren (nergens lijkt het erop dat zijn romans en verhalen een afrekening met de vaderfiguur willen zijn), ontwerpt hij een stevig onderbouwd psychologisch profiel van de betrokkenen: het ouderpaar, de broers in het gezin Siebelink, de sociale omgeving. In de figuur van de vader blijft iets onvatbaars leven, ook na herhaalde lectuur van de verschillende romans: de man wil zich verzetten, weet vanuit rationele bedenkingen dat hij zijn gezin te kort doet, maar laat zich hoe dan ook toch vangen in het net van de oefenaars. Tegen de achtergrond van het gevecht dat de vader levert met zichzelf, worden de andere gezinsleden mede-betrokkenen. Waarom de moeder (in Knielen op een bed violen treedt ze naar voren als Margje) haar man niet verlaat, blijft een open vraag. Hier dient uiteraard rekening gehouden met de tijdsgeest: in de jaren '50-'60 was het niet voor de hand liggend dat een vrouw, zeker niet in een gesloten gemeenschap als die van het dorpje Velp) haar eigen weg zou gaan. Als er dan toch sprake is van enige vorm van verzet, dan komt het van de kant van de jongste zoon in het gezin. Als een rode draad loopt door het oeuvre van Siebelinck het thema van het conflict tussen de vaderfiguur en de zoon. In Knielen op een bed violen zet Hans Sievez zich af tegen zijn eigen vader, in zijn eigen gezin wordt hij nadien geconfronteerd met de opstandige en rebelse zoon Tom. Als verzoenende figuur treedt dan de oudste zoon Ruben op (het alter ego van Siebelink).
Het is die oudste zoon die ook de sociale problematiek in het werk mee introduceert: hij is het die op het smekend verzoek van zijn vader ingaat om de wanbetalers te gaan opzoeken. Het oeuvre van Siebelink werpt ook een licht op de problemen waarmee de kleine zelfstandige die maar blijft voortploeteren, maar nauwelijks oog heeft voor de moderne technieken die in de tweede helft van de 20e eeuw het aanzien van het handel-drijven ingrijpend zullen veranderen. De vaderfiguur wordt in het oeuvre getekend als de man die de natuur ook echt liefheeft (nog zo'n thema waardoor Vlaamse lezers moeiteloos aansluiting vinden bij een zo door en door Nederlandse auteur als Siebelink), maar die liefde eigenlijk volledig verkeerd gaat inschatten. [Jooris Van Hulle]