Moeders zijn gevaarlijk met messen

Met Moeders zijn gevaarlijk met messen won Do van Ranst terecht de Prijs Knokke-Heist Beste Jeugdboek 2008. Het verhaal toont nl. hoe Van Ranst nog met elk boek groeit. De speelse Dina niet meegerekend, zijn Van Ransts personages op zijn zachts gezegd vaak vreemd (zie bv. Mijn hondenjongen, De Leeswelp 2002, p. 311). Even vaak leven, spelen, bewegen ze echter in een vreemde, bijna surreële omgeving (zie Mijn vader zegt dat we levens redden, Davidsfonds, 2004). In Moeders zijn gevaarlijk met messen vind je het allemaal terug. De set is opgedeeld in twee locaties. De hoofdlocatie is een flatgebouw met 15 verdiepingen. Hoe hoger je woont, hoe troostelozer de omgeving en hoe armer je bent. 'Zigurat', zo heet het gebouw nogal cynisch, want de gelijkenis met een Mesopotamische of Perzische tempeltoren is ver te zoeken. Of je moet in kikvorsperspectief kijken, van de brede gangen beneden naar de smaller wordende en volgestouwde, verwaarloosde bovenverdieping. Hoofdrolspeler Jef woont met zijn zwak begaafd zusje Iene, zijn moeder Bekka en haar vriend Harry op de vijfde verdieping. Iene zetelt als een koningin in een reuze rolstoel en neemt geen merkbare notie van haar omgeving. Jef bewaakt haar met veel tederheid en voert ingebeelde conversaties met het meisje. Op de elfde verdieping woont Süleyman, Jefs Turkse vriend tegen wil en dank. Hij leeft er tussen de herrie van broers, zussen en verboden honden, en hangt dan ook bijna altijd op de vijfde verdieping rond. Nog troostelozer is de berging in de kelder, waar Jef en Süleyman hun fantasie de vrije loop laten en waar het ondraaglijk stinkt. Andere vreemde bewoners, zoals Klompvoet, de krantendief en de mooie Suza Moen, bewegen zich als schimmen door het gebouw, en kleuren de puberfantasieën en de surrealistische sfeer nog dieper in.

Een tweede locatie is het 'glazenflessenveld', een boomgaard waar peren in flessen worden gekweekt en waar de wind muziek maakt. Als het waait, rolt en duwt Jef er zijn zus bijna dwangmatig naartoe. Daar, op die onwerkelijke plek, laat hij zijn dromen en illusies de vrije loop. Het puberbeeld groeit.

De zorg voor Iene groeit moeder Bekka ei zo na over het hoofd, maar Jef verzet zich heftig tegen de optie om Iene ergens onder te brengen. Het is Harry die zijn moeder op ideeën brengt, verwijt hij. Harry is bij hem niet welkom. Zijn lichaamsgeur, de geluiden die hij produceert, zijn bezitterige gedrag, alles aan Harry irriteert hem. Het ergst is echter dat hij hun drie-eenheid verstoort. De ziekelijk jaloerse Jef beraamt daarom een luguber plan om Harry weg te pesten: hij zal hem overtuigen dat moeders gevaarlijk zijn met messen, zo vertelt Jef dat het zijn moeder is die hun vader heeft vermoord ? de bloedvlek op het tapijt is het bewijs ? en dat Harry haar volgende slachtoffer zal zijn. Pas als hij opgeruimd is, mag zijn moeder de mat met 'welkom' voor de deur leggen.

Van Ranst tekende met Jef geen sympathieke hoofdfiguur. Het hele verhaal is door zijn ogen gekleurd, en de auteur doet geen moeite om zijn gedrag te verbloemen. Jef is een pestkop, een ettertje die zijn vriend Süleyman gemeen behandelt, en daar hoegenaamd geen wroeging over heeft. Van Ranst legt de oorzaak bloot: Jef is het prototype van een puber met een grote verlatingsangst. Een Oedipuscomplex loert om de hoek. Om zijn moeder te verhinderen dat ze de navelstreng doorknipt, praat Jef over haar zorgen heen, alsof ze niet bestaan, en gebruikt hij zijn overdosis aan fantasie. Die manifesteert zich al in de eerste schokkende zin: "Mijn moeder heeft mijn vader vermoord." De volgende zinnen zijn zo dramatisch en theatraal, dat de lezer duidelijk aanvoelt dat de spreker acteert, dat zij niet verwijzen naar de realiteit: "Hij was dronken van bier en van woede en kwam op haar af met zijn handen als klauwen voor zich uit." Daar stoort Jef zich echter niet aan. Na dit eerste statement, bouwt hij in jongenstaal zijn moordverhaal verder uit. Uiteindelijk zal Süleyman het verhaal ontkrachten en zal zijn moeder hem met de neus op de feiten drukken. Toch krijg je geen eenzijdig beeld van Jef. Wanneer hij samen is met zijn moeder en vooral met zijn zus, is hij uitermate teder en lief. Het gevarieerde portret overtuigt en maakt van Jef een herkenbare puber. De seksuele fantasieën van de wat oudere Süleyman zijn al even herkenbaar. Dat die echter zo ver reiken als Jefs moeder ? met de gedachte dat ze wel erg mooi is in tegenstelling tot zijn eigen moeder ? maakte het beeld van Süleyman iets minder geloofwaardig.

Moeders zijn gevaarlijk met messen is een filmisch geschreven roman. Niet enkel de menselijk getekende acteurs overtuigen de lezer, maar ook de haarscherp neergezette setting en sfeer. De precisie van de taal houdt je in haar ban, met zinnen als "De voetstappen naderen en de man bij wie de schoenen horen, hoest alsof hij ons nog wat voorsprong gunt." Ook Jefs leeftijd, 13, wordt goed weerspiegeld in het taalgebruik. De dialogen zijn natuurlijk en niet theatraal, en Van Ranst beheerst zich in de poëtische fragmenten. Dit is geen vrolijk boek, maar het zal wel herkenbaar zijn voor een grote groep pubers. En het zal de lezer hoe dan ook raken, hetzij door de hoofdrolspelers, hetzij door de taal. [Jet Marchau]