Mijn eerste Van Dale interactief woordenboek : animaties en spelletjes

De reeks Van Dale kinderwoordenboeken kan nu compleet genoemd worden. Behalve een stilaan indrukwekkende serie junior- en basiswoordenboeken, waarmee Van Dale Lexicografie kinderen vanaf een jaar of acht op een prettige en efficiënte manier met verschillende aspecten van het Nederlands vertrouwd maakt, is er sinds een aantal jaar ook een opbouwserie vanaf twee jaar. Mijn eerste Van Dale (2005) is een 'prentenwoordenboek' bedoeld voor kinderen in de vroegste fase van de taalontwikkeling, dat woorden verklaart aan de hand van een prent en een rijmpje. Mijn tweede Van Dale kan je een 'voorleeswoordenboek' noemen, waarin aan de hand van beknopte verhaaltjes met prent 1000 begrippen worden uitgelegd. Het is bedoeld om de woordenschat van kleuters uit te breiden. En nu is er Mijn derde Van Dale, een 'samenleeswoordenboek' voor beginnende lezertjes. Het gaat uit van woorden met meerdere betekenissen. Die betekenissen worden telkens verklaard aan de hand van een klein verhaaltje, dat hoofdzakelijk uit dialoog bestaat. Onderaan, bij wijze van overstap naar een 'volwassener' woordenboekvorm (zoals in de juniorwoordenboeken gebruikt), vind je het lemma terug met de verschillende betekenissen en een of meer betekenisverwante woorden. Die betekenisverwante woorden behoren niet tot de woordenschat van een doorsneezesjarige ('achterhoede', 'lelieblank', 'musiceren') of zijn leestechnisch nog te moeilijk, maar ze komen de uitbreiding van de woordenschat ten goede en kunnen het betekenisspectrum van de gebruikte trefwoorden verbreden.

Mijn derde Van Dale vertrekt van zo'n 320 trefwoorden waarmee in totaal 1000 betekenissen worden uitgelegd. Het is de bedoeling dat de verhaaltjes samen met het kind worden gelezen. De verhaaltjes bevatten telkens een aantal 'zelfleesregels' in grotere letter en in blauw gedrukt. Ze zijn nooit langer dan één regel en bevatten (op een paar uitzonderingen na met erg courante woorden) enkel eenlettergrepige woorden. Meestal is het te leren woord opgenomen in de zelfleesregels. Niet altijd echter, 'achterste', 'bevallen' of 'instrument' zijn met zijn drie lettergrepen te moeilijk voor kinderen in de beginfase van het leesonderwijs. Voor de keuze van de trefwoorden heeft men gebruikgemaakt van Van Dale juniorwoordenboek Nederlands in combinatie met de Streeflijst woordenschat voor zesjarigen (resp. 2006, Swets & Zeitlinger 1999), waarin is aangegeven hoe wenselijk het is dat een bepaald woord tot de passieve woordenschat behoort op die leeftijd. Waar het hoofddoel van de Van Dales voor peuters en kleuters was om de woordenschat te vergroten, focust deze derde Van Dale, met lemma's die grotendeels bekend zullen zijn, in de eerste plaats op betekenissen. Per lemma zijn er tot drie ? een enkele keer vier ? betekenissen verklaard. Het gaat, om de duidelijkheid en om de spanning van het leren erin te houden, telkens om betekenissen die ver uit elkaar liggen. Behalve begrippen uit uiteenlopende betekenissferen worden ook tastbare en abstractere betekenissen gecombineerd (bv. 'enkel' als substantief ('lichaamsdeel') en onbepaald voornaamwoord ('een paar')). De verhaaltjes zijn soms bepaald grappig en er wordt waar het kan fijntjes met dubbelzinnige betekenissen gespeeld (de ezel die zich als een sufferd gedraagt, de kok die al opscheppend het eten opschept etc.)

Een enkele keer biedt het verhaaltje onvoldoende duidelijkheid over de betekenisverschillen, bv. bij 'tellen': het verschil tussen "tot twintig tellen" en "dat telt niet" (dat geldt niet) mag duidelijk zijn, maar het verschil tussen "Eén, twee, drie, vier, vijf... ik kom" en "Eén, twee, drie, vier, vijf" (wolken tellen) gaat een beetje de mist in, temeer er in het verhaaltje ook nog sprake is van "meetellen" (in aanmerking nemen). De verschillende verklaringen van het lemma zijn dan weer wel duidelijk. Bij dit trefwoord valt anderzijds op hoe met de toegevoegde betekenisverwante woorden (naast 'optellen' ook 'turven') wel degelijk ook aan de uitbreiding van de woordenschat wordt gewerkt, net zoals bv. 'noorderzon' als betekenisverwant woord bij het lemma 'weg', of 'scheerlijn' bij 'lijn'. Dat wordt op bepaalde momenten best moeilijk, bv. bij 'worm' ('beestje' en 'computerprobleem'), waar het van een verhaaltje waar de worm in geen van beide betekenissen goed aan bod komt, gaat naar 'Trojaans paard' (van de Grieken) en 'trojan' (computervirus) in de betekenisverwante woorden. Bij meer voor de hand liggende mogelijkheden, zoals bij 'flauw' (d.i. zowel 'kinderachtig' als 'weinig gekruid'), waar bij wijze van uitbreiding het antoniem 'pittig' is opgenomen (enkel in de betekenis van 'sterk gekruid eten'), moet de eerste lezer blijkbaar zelf de betekenisassociatie leggen met bv. een pittig karakter.

Erg prettig voor beginnende lezers is dat het verhalend karakter van het woordenboek goed uit de verf komt door over een dubbele bladzijde telkens vier verhaaltjes (drie korte en een over een hele bladzijde) met dezelfde hoofdpersoon te combineren. De duidelijk afgelijnde tekeningen illustreren doorgaans goed en ze zijn vaak amusant. Dat het bij abstractere betekenissen niet eenvoudig is om een relevante, sprekende tekening te maken, is iets dat ook al in de vorige boeken van de reeks bleek.

Na Mijn derde Van Dale kan je dan overstappen naar het Van Dale juniorwoordenboek Nederlands (2006, vanaf acht jaar). Een volgende stap in de taalontwikkeling wordt genomen in de juniorwoordenboeken die op een specifiek taalverschijnsel ingaan. Behalve het Van Dale junior spreekwoordenboek (2007) is ook al een Van Dale junior woordgeschiedenisboek (2007) en nu ook een Van Dale junior vergelijkingenwoordenboek. De als-vergelijkingen waren grotendeels buiten het bestek van het spreekwoordenboek gevallen. 2500 van de meest gangbare vergelijkingen zijn opgenomen met hun betekenis en doorgaans ook in welke gevallen je de vergelijking kan gebruiken. Verhelderend daarbij zijn de voorbeeldzinnen en citaatjes, meestal uit de jeugdliteratuur ? Thea Beckman was goed in vergelijkingen, zo blijkt hier. De vergelijkingen staan alfabetisch op het vergelijkingswoord en dat maakt dat je deze Van Dale eerder als 'leeswoordenboek' dan als naslagwerk zal gebruiken. 'Gek als een deur' vind je nl. bij 'deur' en om opzoekbaar te zijn moet je de vergelijking dus al kennen, want er is geen register. Een enkele keer, wanneer er meerdere vergelijkingen zijn, staat er wel een verwijzing vanaf de eigenschap of het woord dat verklaard wordt, bv. bij 'geheugen' wordt verwezen naar 'olifant', 'zeef', 'garnaal', 'vergiet' en 'ijzeren pot'. Het was mooi geweest, had men wat vaker in de twee richtingen kunnen werken of op een systematischer manier verwijzen naar betekenisverwante vergelijkingen, of vergelijkingen met een andere gevoelswaarde ('slapen als een os', 'slapen als een blok', 'in slaap vallen als een blok', 'slapen als een roos' zijn zonder enige verwijzing op vier plaatsen opgenomen.) Dat had het boek als naslagwerk een grotere bruikbaarheid gegeven. Af en toe is dit probleem wel opgevangen in een kadertje met wat meer achtergrond, waarin meestal ook een aantal vergelijkingen zijn samengebracht (dit keer alfabetisch ingelast op de eigenschap en niet op het vergelijkingswoord).

Mooie, overzichtelijke lay-out met een afgewogen gebruik van kleurendruk. Hier en daar geïllustreerd met een grappige tekening.

Van Dale heeft nu ook een eerste interactief woordenboek uitgebracht, dat gebaseerd is op Mijn eerste Van Dale. Doordat het een ander medium is, ligt de leeftijdsgrens wat hoger dan bij het boek: vanaf 3,5 jaar. Vanaf dan kunnen kleuters nl. al enigszins met een muis overweg en vinden ze het prettig om plaatjes op het scherm aan te klikken. De woorden die in Mijn eerste Van Dale worden aangeleerd ,zijn op deze cd overgebracht. De kleuter gaat met de muis over een prentje en het woord waarom het draait, wordt uitgesproken. Wanneer hij het aanklikt, wordt er een kort versje voorgelezen waarin het woord aan bod komt, terwijl er een korte eenvoudige animatie te zien is op het plaatje. De kleuter is dus zelf actiever bezig en behalve aan taalontwikkeling en sociaal-emotionele ontwikkeling, wordt hier ook aan specifieke motorische vaardigheden gewerkt. Ook de spelletjes die aan het woordenboek zijn toegevoegd, zijn daar erg geschikt voor én leuk om doen bovendien. De letters van het alfabet in de juiste volgorde 'schieten', het juiste plaatje kiezen bij een letter, puzzelen, letters met de juiste 'schrijfbeweging' inkleuren, puntjes verbinden tot een tekening... Niet allemaal even gemakkelijk en de kleuter moet de muis al met behoorlijk wat precisie kunnen hanteren. Maar dit is een woordenboek dat lang zijn diensten kan bewijzen. [Jen de Groeve]