Boek der rusteloosheid

Ik heb voor deze recensie Fernando Pessoa's Boek der rusteloosheid gelezen zoals ik het niet moet of zelfs mag lezen: aan één stuk door, bijna als een roman. Eigenlijk zou van dit magistrale werk een zakformaat moeten bestaan dat je overal kan meenemen als een leeftocht voor iedere dag, voor ieder moment van het rusteloze leven... Af en toe een fragment tot zich nemen, is de aangewezen manier om recht te doen aan de levensopvatting van de auteur en aan de fragmentarische structuur van het werk zelf. Het is immers de lezer zelf die bepaalt hoe hij het Boek der rusteloosheid leest. Ik kan me voorstellen dat Pessoa deze manier van lezen niet ongenegen zou zijn geweest.

Overigens zou dit ideale fragmentarische lezen ook beter aansluiten bij het schrijfproces van de auteur, die zijn hele leven lang aan het (onvoltooide) Livro do Desassossego zou blijven werken, hoewel de eerste fragmenten al van 1912 dateren (de auteur is dan 24 jaar). Wanneer Fernando Pessoa in 1935 overlijdt, is er van het lijvige boek nog maar een luttel aantal bladzijden (twaalf fragmenten om precies te zijn) her en der in tijdschriften en dagbladen gepubliceerd. En we moeten wachten tot in 1961 -- een publicatie bij Arte & Cultura in Porto van een bloemlezing uit het volledige boek -- en uiteindelijk tot in 1982, wanneer uitgeverij Atica in Lissabon de totale tekst in twee delen laat verschijnen, vooraleer we inzage krijgen in de volledige tekst. Niet alleen verloopt het schrijfproces fragmentarisch, het is ook de perfecte weergave van de fragmentarische persoonlijkheid die Pessoa was. Het Boek der rusteloosheid sluit zo aan bij de "staat van niet-zijn" waarop de auteur zichzelf telkens weer betrapt en waarover hij via hulpboekhouder Bernardo Soares verslag uitbrengt.

Ook in Nederlandse vertaling komt het boek in twee bewegingen op de markt. Er was de allereerste vertaling (ook al van de hand van Harrie Lemmens) in de onvolprezen 'Privé-domein'-reeks (in 1990). En nu is er de nieuwe vertaling, gebaseerd op de allerlaatste en definitieve (?) editie van het boek. Uitgeverij De Arbeiderspers heeft zich immers tot doel gesteld haast alles van Pessoa uit te geven. De vertaler schetst in zijn 'Nawoord' de geschiedenis van de uitgave van het Boek der rusteloosheid. De wieg van dit toppunt uit de wereldliteratuur is de befaamde 'arca', de kist waarin Pessoa zijn schrijfsels bewaarde. Daarin vond men maar liefst 27.543 originele papieren, "waarvan enkele honderden betrekking hadden op het Boek der rusteloosheid. Een deel daarvan zat in vijf enveloppen waarop Pessoa zelf Boek der rusteloosheid had aangeduid, de rest werd geselecteerd op grond van onderzoek van de overige fragmenten" (Harrie Lemmens). De eerste 'organisator' van Pessoa's verspreide teksten was de eminente Portugese literator Jorge de Sena. Na Sena's dood nam Jacinto Prado Coelho die taak over. Welke criteria moest de samenstelling volgen? Het criterium van Pessoa (dat van de enveloppen)? Dat zou echter een zeer chaotische tekst opleveren. Een chronologische indeling? Maar de meeste fragmenten zijn niet eens gedateerd! Uiteindelijk, schrijft Prado Coelho, "heb [ik] dus een formule gezocht die een kloppende, productieve lezing mogelijk zou maken en het werk van bestudeerders zou vergemakkelijken, zonder het leesplezier weg te nemen, maar tegelijk niet tegen het karakter van het werk zou indruisen, als vrije opeenvolging van indrukken, een op grond van zijn aard vaag en zwervend dagboek, met een golfbeweging en verwijzingen die moeten getuigen van een geest die gevarieerd is, maar beheerst wordt door gedachten, vragen en obsessieve belevenissen."

De nieuwe Nederlandse uitgave volgt uiteindelijk de (vierde druk uit 2003 van de) editie van Richard Zenith, die het boek in 1998 in de 'Obras de Fernando Pessoa' bij Assírio & Alvim uitbracht. In vergelijking met de versie van 'Privé-domein' is de vertaling herzien en aangepast, de ordening volledig omgegooid, zijn het aantal 'dagboekfragmenten' uitgebreid (van 318 tot 481) en de symbolistische fragmenten (alsook de later toegevoegde stukjes) uit de vroege fase integraal opgenomen. Tevens krijgt de lezer nog een toemaatje in de vorm van 'Geschriften van Pessoa met betrekking tot het Boek der rusteloosheid'. In deze uitgave is een corpus bijeengebracht dat zo volledig mogelijk recht doet aan het boek én aan het literaire avontuur dat Pessoa (onder meer via dit 'dagboek') was.

De ontstaansgeschiedenis van de uiteindelijke uitgave van het boek is even Pessoaans als de schriftuur ervan en de toewijzing van het auteurschap aan een van Pessoa's befaamde heteroniemen, Bernardo Soares. In 1935 schrijft Pessoa in een brief aan een vriend: "Mijn semi-heteroniem Bernardo Soares, dat overigens in veel opzichten lijkt op Alvaro de Campos, verschijnt telkens als ik moe of slaperig ben, zodat mijn denkvermogen en mijn remmingen wat zijn afgenomen: dat proza is een voortdurende mijmering. Bernardo Soares is een semi-heteroniem, omdat zijn persoonlijkheid weliswaar niet samenvalt met de mijne, maar ook niet anders is. Je zou hem een verminking van mijn persoonlijkheid kunnen noemen. Ik ben het, zonder mijn verstand en gevoelsleven. Zijn proza is gelijk aan dat van mij, op de 'tenue' na die mijn denkvermogen aan het mijne geeft, en zijn Portugees is helemaal gelijk..."

Het Boek der rusteloosheid is geboren uit de noodzaak van de auteur die zich literair en menselijk helemaal wil realiseren en daartoe Bernardo Soares nodig had, de dertigjarige hulpboekhouder, "die eenzelvige, kleurloze man die zich door het leven sleept en somber piekert en gadeslaat" (Lemmens) en wiens wereld zich beperkt tot Lissabon en, nog enger, tot de Rua dos Douradores, waar hij op kantoor werkt. Deze Bernardo Soares noteert dus zijn aantekeningen, overpeinzingen, beschouwingen. Zo quasi kalm als de dagen van deze klassieke klerk zich op kantoor aaneenrijgen, zo rusteloos wordt zijn bestaan zodra hij aan het schrift zit waarin hij zijn literaire notities maakt of wanneer hij door de straten van zijn absolute universum, Lissabon, dwaalt.

Pessoa heeft dus aan deze kleurloze Bernardo Soares zijn intiemste geschriften toevertrouwd. Hij gaat daardoor ook in tegen de romantische traditie van ontboezemingen van een gezwollen ego. De auteur vergelijkt zijn werkzaamheid met die van de Zwitserse auteur en filosoof Henri-Frédéric Amiel (1821-1881), die van een vlijmscherpe analyse van zijn zielenroerselen zijn handelsmerk maakte en zo de romantische eenheid van de gespleten persoonlijkheid incarneerde. Pessoa-Soares doet deze traditie af als "speculaties van verbale psychologie". Naarmate je deze fascinerende maar ook ontregelende tekst tot je neemt, krijg je zicht op de ware omvang van Pessoa's project: de wanden van het innerlijk wijken uiteen en men wordt meegesleurd door de vloed van gedachten, door de thematische golven (de droom, de reis, de slapeloosheid, het landschap, de filosofie, de daad, de liefde, de kunst...), men verliest zich in de meanders van een gespleten en angstig bewustzijn, men haakt zich vast aan de doordringende en nietsontziende blik die mensen en dingen met een vlijmscherp scalpel ontleedt. De schrijver is er zich van bewust dat hij zich bewust is van wat hem tegemoetkomt en waaraan hij zich niet kan hechten. Het is een bewustzijn in de tweede graad, dat niet wil vastlopen in de traditionele tegenstelling tussen denken en voelen. Fragment 230 vat die intense dynamiek schitterend samen: "Kunst is alle handelen of leven uit de weg gaan. Kunst is de intellectuele uitdrukking van de emotie, anders dan het leven, dat de gewilde uitdrukking is van de emotie. Wat we niet hebben of niet durven of niet kunnen, kunnen we bezitten in een droom, en met die droom maken wij kunst. Soms is de emotie zo sterk dat het handelen, waartoe ze beperkt is, haar niet bevredigt; met de emotie die overblijft, die onuitgedrukt bleef in het leven, wordt het kunstwerk gemaakt." Dat is de kern van wat dit boek in gang zet: een bewustzijn van het bewustzijn, een scherpe ("objectieve", schrijft Soares!) waarneming van de beweging die het denken maakt in zijn confrontatie met de dingen en de verschijnselen. Harrie Lemmens -- die dit weergaloze boek ook weergaloos vertaalde -- schrijft het zo: "Geen dwang van gedachten en gevoelens die zich als ervaring tussen de blik en het voorwerp wringen, geen vooringenomenheid, geen beter weten, of liever helemaal geen weten. Het bewustzijn van zichzelf, het besef van de wereld bevinden zich op een elementair, primitief niveau. Het gaat om versimpeling, de dichter schudt als een natte hond de storende druppels van ideeën en emoties van zich af." De bij voorbaat mislukte poging dit doel te bereiken, behoort ook essentieel tot het schrijfavontuur van Pessoa-Soares. Mislukking en poging worden door de auteur in een haarscherp bewustzijn samengebracht. En dat is wellicht ook de grootste literaire verdienste van Pessoa: de vragen die wij omtrent onszelf en de dingen stellen, worden bevestigd en de onmogelijkheid een antwoord te vinden brengt de woorden in beweging. Zo worden voor altijd de poorten tot het raadsel gesloten.

Dit boek lees je niet zomaar. Je leest het omdat het een noodzakelijk werk is. Omdat deze noodzakelijkheid de lezer onderuithaalt. Vervult Pessoa zo niet het vaak onvervulde verlangen van elke schrijver? [Bart Vonck]