De nacht der tijden

Onderweg van New York naar Rhineberg, waar hij wordt verwacht met het  ontwerp van een prestigieuze bibliotheek voor Burton College, doemen in de herinnering van de Spaanse architect Ignacio Abel de brokstukken op van zijn mislukte leven. 'Aan elke reis komt een eind, bedenkt hij, en zelfs aan elke vlucht, maar wanneer eindigt deserteren?'
We schrijven oktober 1936 en Madrid kan elk ogenblik ten prooi vallen aan de opstandige legereenheden van generaal Franco. Op het ogenblik van zijn vertrek uit een stad in chaos waar totale willekeur heerst — de politieke fracties van het Volksfront ('in naam van de Sociale Revolutie') staan niet alleen hun tegenstanders ('in naam van het Heilig Hart') maar ook elkaar naar het leven — is het front al tot de Sierra de Guadarrama, een buitenplaatsje waar Ignacio's vrouw en kinderen verblijven, doorgedrongen en kan hij niet meer naar huis. De werkzaamheden aan de Ciudad Universitaria, de 'ideale kennisstad' die onder zijn leiding de bekroning moest worden van het nieuwe elan dat de Republiek wilde uitstralen, liggen volkomen stil en de bouwterreinen op het uitbreidingsgebied dienen hoofdzakelijk nog als nachtelijk executieterrein waar elke ochtend de lijken worden geruimd.
Wanneer ook Ignacio wordt opgepakt en hij als bij wonder aan de dood ontsnapt, weet hij dat het de hoogste tijd is om gebruik te maken van de documenten die hem toelaten om met een uitnodiging als gastdocent het land te verlaten en via Parijs en Saint-Nazaire naar de Verenigde Staten te vertrekken. Node moet hij zijn wanhopige zoektocht staken naar de Joods-Amerikaanse Judith met wie hij sinds enkele maanden een geheime en passionele liefdesrelatie onderhoudt, maar die hem heeft verlaten toen ze hoorde dat de vrouw van haar minnaar een zelfmoordpoging had ondernomen. 'De onschuld is weg nu ze een mensenoffer heeft gevraagd'.
Onderweg in de trein overdenkt hij aan de hand van brieven van zijn vrouw en zijn geliefde de gebeurtenissen die hem — tot voor kort nog een rijk en succesvol man — materieel berooid en psychisch vernederd en gebroken achterlieten. Gebeurtenissen zoals zijn huwelijk met een vrouw uit de hogere, katholieke burgerij die hem niettemin, ook als socialist en van armoedige komaf, heeft gesteund bij zijn carrière als architect in de Republiek. Zijn vruchtbare jaar in 1923 bij het Bauhaus in Weimar, waar hij les volgde bij Walter Gropius en Paul Klee, maar vooral veel opstak van de Joodse professor Karl Ludwig Rossman. Zijn moeizame en afstandelijke relatie met zijn familie, vrouw en kinderen. De vervreemding van het milieu waarin hij is opgegroeid, met een vader die gewoon opzichter was in de bouw. De liefdesgeschiedenis waarin hij al even ongewild als onweerstaanbaar wordt meegesleurd en die hem in een parallelle wereld doet belanden waarin constant grenzen moeten worden overschreden. De waanzinnige situatie waarin Madrid is terechtgekomen en waar continu een burgeroorlog dreigt tussen rechts en links, die niet alleen tegen elkaar maar ook onderling strijd voeren, elk in de waan van het eigen gelijk. Blauwhemden, bruinhemden, zwarthemden en roodhemden, allen tot de tanden bewapend en bezield met de vaste wil hun waarheid te doen zegevieren. 'Het meest zinloze, absurde idee, zei Rossman, wordt realiteit als er een paar gekken zijn die erin geloven en bereid zijn ernaar te handelen'. 
In het indrukwekkende en kleurrijke fresco dat De macht der tijden is, worden de gebeurtenissen tot leven gebracht via de personages, binnen de context van hun persoonlijke en familiale geschiedenis, tegen de achtergrond van hun maatschappelijke en politieke evolutie, in de moeilijke en soms wanhopige situaties waarin ze, al dan niet gewild, terechtkomen, gevangen in de collectieve waanzin waarin Spanje zich wentelt. In veel opzichten doet deze roman uit 2009 denken aan Sefarad (2001), een indringend boek in lossere hoofdstukken over het lot van Europese ballingen voor en na de Tweede Wereldoorlog. Hier echter wordt het verhaal rondom één persoon geconcentreerd, en in een alomvattend geheel ondergebracht, waardoor het de allures krijgt van een kroniek over 'het verdriet van Spanje'. Antonio Muñoz Molina heeft met dit boek een beenharde analyse geschreven van een van de wreedaardigste conflicten die in Europa zijn uitgevochten door de inwoners van eenzelfde land. Gezien door de ogen van één man en via de gebeurtenissen in één stad (Madrid dat zelf als personage aanwezig lijkt) worden lafheid, verraad en geweld uitvergroot naar een hele samenleving.
De nacht der tijden  is op psychologisch vlak pijnlijk precies, vooral in de persoonlijke verhoudingen tussen de hoofdpersonages, maar ook stilistisch en qua vormgeving is het een meeslepend boek, dat met zijn opsommingen en herhalingen soms het effect krijgt van een vertraagde film of van een droom die plots verklaarbaar wordt door het geluid dat je doet wakker schrikken. Met enige reserve voor de uiteindelijke afwikkeling van het verhaal, moet deze roman wel Molina's meesterwerk worden genoemd. [Jan Baes]