Wie vlucht en wie blijft : vroege volwassenheid

Het uitgangspunt van Elena Ferrantes vierluik De geniale vriendin is een gemene streek: de kleine Lila gooit de pop van haar vriendin Elena in de donkere kelder van Don Achille, een afschrikwekkende woekeraar uit de buurt. Meteen genadeloos de onpeilbare diepte in, de lezer is gewaarschuwd: het Italiaanse enigma Elena Ferrante lezen is een rauwe ervaring, vereist overgave en moed om de (eigen) afgrond in te kijken.

De speeltijd is voorbij in deel drie, Wie vlucht en wie blijft. Lila en Elena zijn volwassen, de poppen zijn ingeruild voor levende kinderen. Tienermoeder Lila heeft haar man, haar huis en luxueuze leven verlaten. Ze woont met haar zoontje Gennaro bij een vriend en werkt in een worstenfabriek - hoe prozaïsch kan het worden. Haar handen zijn ruw, haar lichaam lijdt onder het fysieke werk. Elena daarentegen leeft het leven van de geest; zij heeft bijna achteloos een boek gepubliceerd dat haar in een ander leven katapulteert en onverwachte roem brengt. Ze trouwt met de academicus Pietro, gaat in Firenze wonen en krijgt twee dochters.

Elena is weggegaan, Lila is gebleven. Maar wie is er in beweging en wie staat stil? Wie is er op de vlucht en waarvoor dan wel? De ideeën daarover durven in deze roman wel eens te veranderen, bij personages én lezers. Het ene incident volgt het andere in sneltempo op, een carrousel van bonte personages passeert de revue, niets is toevallig. Nog meer dan in de eerdere delen tekenen Lila en Elena zich af tegen de achtergrond van de tijd en plaats waarin ze zich bewegen. De tijdspanne van de roman behelst de jaren 1968-1976, de tijd van de Rode Brigades en de studentenrevoltes. Een tijd van verzet, sociale onrust en feministische bewustwording.

Lila wordt, bijna tegen wil en dank, een woordvoerder van het verzet tegen het sociale onrecht in de worstenfabriek. Ze schrijft een pamflet tegen de lage lonen, de schandalige arbeidsomstandigheden en het misbruik van vrouwen. Zal zij dit verzet volhouden of bezwijkt ze uiteindelijk onder de druk van toch altijd weer die camorra in Napels?

Elena, de schrijfster, voelt zich onmondig en staat buiten de echte wereld. Ze worstelt met een writer's block en zit gevangen in het harnas van een onbevredigend huwelijk. Pas wanneer ze voluit de kaart van het feminisme trekt, aangemoedigd door haar oude geliefde Nino, wordt Elena iemand. En lukt het schrijven.

In Wie vlucht en wie blijft openbaart Ferrante ons twee personages die proberen vrouw te zijn in een agressieve, door mannen gedomineerde wereld, elk op zoek naar hun eigen stem. En hun moeilijke verhouding tot het moederschap. Hoe wervelend ver ze zich ook van elkaar verwijderen, geestelijk en lichamelijk, toch is er die middelpuntzoekende kracht van hun gedeelde kindertijd en vriendschap in Napels. 'Ik had mezelf bij haar opgeteld', zegt Elena, 'en zodra ik die optelling ongedaan maakte, voelde ik me verminkt.'

Het laatste taboe

Lotta continua, zo heette de communistische vereniging en krant in de jaren 70; het is inderdaad een niet-aflatende strijd voor Lila en Elena. Ferrante besluit met een overrompelende scène waarin de vriendinnen amper een woord met elkaar wisselen aan de dis van een laatste avondmaal. En als toemaatje een zinderend slot waarin de schrijfster nog een laatste taboe tackelt: een moeder die haar kinderen achterlaat om een minnaar te volgen. Er zijn wel vijftig manieren om je geliefde te verlaten, maar er is er geen om je kinderen in de steek te laten. 'Terwijl de angst, het verdriet en zelfs het geluk deel van één enkele, stralende beweging werden.'

In een van haar zeldzame interviews liet Elena Ferrante in deze krant optekenen: 'Ongemakkelijke waarheden zijn het zout van de literatuur.'

Ze liggen voor het rapen in deze roman, voor wie de diepte in durft te kijken.

Vertaald door Marieke van Laake, Wereldbibliotheek, 416 blz., 24,99 € (e-book 14,99 €).

Ons oordeel:

Ongemakkelijk, een nietsontziende leeservaring.

De auteur:

De raadselachtige Ferrante veroverde de wereld met haar romanreeks 'De geniale vriendin'.

Het boek:

Lila en Elena zijn volwassen geworden in tijden van verzet, sociale onrust en feministische bewustwording.