Gustav en Anton

Gustav Perle is 6 jaar als de even jonge Anton Zwiebel in zijn klas belandt. Het is 1948 in Matzlingen, een Zwitsers provincienest. 'Dit is je vriendje', zegt de juf tegen Gustav. En zo geschiedt. Meer zelfs, de jongens worden snel boezemvrienden.

Anton is de zoon van een joodse bankier uit Bern die naar Matzlingen overgeplaatst werd. Gustavs vader was politie-inspecteur in het stadje. Midden in de oorlog overleed hij aan een hartaanval. Gustavs moeder is allesbehalve opgetogen met de vriendschap van haar zoon met Anton. Hij is een jood, zegt ze stuurs. Gustav vraagt wat dat is, een jood. 'Ah', antwoordt zijn moeder. 'De joden zijn de mensen die tot je vaders dood hebben geleid toen hij ze probeerde te redden.'

Is hiermee de toon gezet? Zal het joodse thema - de ambivalente Zwitserse houding tegenover joodse vluchtelingen - Gustav & Anton van begin tot slot dooraderen? De Britse auteur Rose Tremain (1943) is veel te gesofisticeerd en getalenteerd om een verhaal op één enkele melodielijn te componeren. De winnares van onder meer de Prix Femina Etranger (1994), de Whitbread Novel of the Year Award (1999) en de Orange Prize for Fiction (2008) heeft met deze nieuwe roman nogmaals bewezen dat ze als geen ander weet door te dringen tot elke schuilplaats en elk toevluchtsoord van de psychologie van haar personages - ook van de onbeduidendste.

Tremain doorgrondt inderdaad op tegelijk intense en gevoelige manier de complexiteit van de menselijke aard. Emilie Perle, de moeder van Gustav, is een schoolvoorbeeld van die nu eens stimulerende en dan weer vervloekte werkelijkheid.

Aan de ene kant is ze beenhard. Moederliefde? Die kent ze niet. Desondanks doet Gustav voortdurend zijn uiterste best om zijn liefde voor zijn Mutti te tonen. Pas op haar sterfbed zal hij beseffen dat zijn moeder nooit van hem gehouden heeft.

Aan de andere kant is Emilie Perle in staat om haat en wrok in begrip en zelfs vergeving om te zetten. Ook de mooiste momenten van haar leven blijft ze koesteren: de heerlijke herinneringen leggen niet enkel haar woede, verdriet en zelfmedelijden het zwijgen op, ze slagen er tevens in om, alsof ze door de toverstaf van een goede fee werd aangeraakt, van het weinige geluk dat ze heeft gehad met volle teugen te genieten.

Dood in Venetië

Die meerstemmigheid weerklinkt natuurlijk ook bij Gustav en Anton. De oorspronkelijke titel van de roman, The Gustav Sonata, is daarom een betere keuze dan het kale Gustav & Anton. Anton is een begaafde pianist die ervan droomt een wereldberoemde concertpianist te worden. Een van zijn lievelingsstukken is Les adieux, de 26ste pianosonate van Ludwig van Beethoven. Ze bestaat uit drie delen: 'Das Lebewohl' (het afscheid of 'Les adieux'), 'Abwesenheit' (afwezigheid) en 'Das Wiedersehen' (het weerzien). De drie delen verwijzen naar drie cruciale fasen in het leven van Gustav.

Tremain geeft in het eerste hoofdstuk trouwens meteen een ernstige aanwijzing waarom Gustavs nooit versagende vijanden afscheid en afwezigheid zullen zijn. 'Je moet je vermannen en dapper, onafhankelijk en sterk zijn', zegt Emilie tegen haar dan 5-jarige zoon. 'Dan zal je het juiste soort leven krijgen.'

Goede raad? Allerminst. Als Gustav op 54-jarige leeftijd in de Salle Pleyel in Parijs naar het hartverscheurende vierde deel uit de vijfde symfonie van Gustav Mahler luistert, duizelt het hem in zijn hoofd van beelden uit de laatste scène van Dood in Venetië, Visconti's verfilming van de novelle van Thomas Mann. De scène waar Aschenbach naar de stoeiende Tadzio, zijn jonge geliefde, kijkt en vervolgens in zijn strandstoel sterft. Mann had immers 'uitstekend begrepen dat een geheime, onvervulde passie onvermijdelijk moest leiden tot ziekte en dus, na verloop van tijd, tot de dood'.

Gustav heeft de boodschap eindelijk begrepen. Hem is altijd voorgehouden dat hij zoals Zwitserland diende te zijn: zoals het land door wilskracht is ontstaan en er sindsdien in geslaagd is om, omgeven door een ondoordringbaar schild, buitenlandse agressie te pareren, zo moet ook de mens laten zien dat hij met een stalen wil zelfs zijn zelfbedrog om de tuin kan leiden. Gustav weet ten langen leste beter. Maar zal hij ook lering uit dat inzicht trekken?

De kwetsbare mens

Gustav & Anton heeft enkele euvels. Zo wordt de gestaag groeiende liefde tussen de twee jongens te zedig weergegeven. Dat Gustav zijn ware gevoelens voor Anton voor zich houdt, is begrijpelijk; per slot van rekening is hem geleerd zijn emoties in de boeien te slaan. Maar Anton is een gevoelsmens met een verrukkelijke, onweerstaanbare lach. Waarom blijft hij zwijgzaam lijden?

Ook het slot overtuigt niet helemaal. Een happy end? Dat mag natuurlijk. Maar waarom balanceert het tussen kunst en kitsch?

Toch wegen deze feilen niet op tegen de talloze kwaliteiten. Tremain laat de lezer tussen de regels lezen, een helaas veel te vaak ondergewaardeerde kwaliteit. Bovendien bezondigt ze zich nooit aan bombast. De rechttoe rechtaan stijl maakt het verhaal des te aangrijpender.

Maar haar grootste kwaliteit is haar verbluffende inzicht in de kwetsbaarheid van de mens. Hoewel die dikwijls een grote mond opzet en met zijn borst vooruit desnoods de hele wereld uitdaagt, verlangt hij uiteindelijk enkel naar liefde, vriendschap en geborgenheid. Hoe eerder hij dat begrijpt, des te gelukkiger zal hij zijn.