De achterstraten : een roman uit Xinjiang

Het minste wat je kan zeggen van De achterstraten , de eerste hedendaagse Oeigoerse roman die naar het Nederlands is vertaald, is dat auteur Perhat Tursun (1969) een erg donker, onbehaaglijk universum heeft gecreëerd. Zijn anonieme verteller is een pedante, ontspoorde antiheld, tegelijk hoogopgeleid én bijgelovig. Overdag zit hij als tijdelijke werkkracht in een regeringskantoor, achter een bureau met slechts één bruikbare, instabiele lade die hij koestert als 'het enige dat in deze stad van mij is'. De rest van het meubel zit op slot en blijkt gevuld met de spullen van iemand die meer dan een decennium geleden vertrok. De collega's intimideren hem geregeld vanwege zijn gebrek aan sociale status en zijn verre van accentloze Chinees.

's Avonds dwaalt de man door de straten van de provinciale hoofdstad, Ürümqi, en ziet hij het afval tevoorschijn komen boven de constante mist: een bezem met een steel 'versleten tot de grootte van het lichaam van een rat', een platgetrapte krant met 'een ziekenhuisreclame voor de behandeling van impotentie en een advertentie voor een vermiste persoon'. Ürümqi zag zijn bevolking de voorbije 35 jaar verdubbelen en het grondgebied verviervoudigen. In 2020 was het een van de meest vervuilde steden ter wereld.

Het is moeilijk deze roman niet als een message in a bottle te lezen, als een merkwaardig restant van een generatie hedendaagse Oeigoerse schrijvers en intellectuelen, opgeslokt door de Chinese surveillancestaat. Van Perhat Tursun is sinds 2017 geen spoor meer. Net zoals honderdduizenden andere mannen en vrouwen verdween hij naar een van de detentiecentra die Peking lang geheim kon houden. Tijdens een VN-panel over raciale discriminatie in Genève gaf de Chinese antiterreurexpert Hu Lianhe in 2018 toe dat die bestonden, maar volgens hem betrof het beroepsscholen, ontworpen om 'kleine criminelen te helpen om productieve leden van de samenleving te worden'.

Het duurde tot in 2020, zo schrijft de Amerikaanse antropoloog Darren Byler in de inleiding van De achterstraten , vooraleer duidelijk werd dat Tursun een celstraf van zestien jaar had gekregen. Waaraan hij schuldig werd bevonden, is onbekend, al valt te geloven dat het anti-Oeigoerse racisme in De achterstraten niet in goede aarde viel.

De ironie is dat Tursun jaren eerder doodsbedreigingen kreeg van conservatieve volksgenoten, die verontwaardigd waren over zijn (niet vertaalde) roman The art of suicide uit 1999, die zowel expliciet seksuele passages bevat als verwijzingen naar suïcide.

Een klein wonder

De enige houvast van het hoofdpersonage in De achterstraten zijn de herinneringen aan het dorp uit zijn jeugd en aan de traditionele islamitische rituelen waar hij als kind zo van hield - verwijzingen naar een ander tijdsgewricht, vóór de Chinese dominantie en de verbrokkeling van de Oeigoerse cultuur. Dat betekent evenwel niet dat de auteur zich laat verleiden tot nostalgie: de idylle is een farce, het verleden beschadigd. De roman eindigt in een donker jeugdtrauma, gevoed door geweld en verslaving.

Dat is geen toeval. De in het Westen onbekende Tursun is een fundamenteel modernistische Oeigoerse schrijver, afkomstig uit het erg conservatieve zuiden van Xinjiang. Als veertienjarige ging hij aan de universiteit van Peking studeren, waar hij zijn kennis van het Chinees perfectioneerde om de vertalingen te lezen van Camus, Sartre, Dostojevski, Joyce, Kafka en Faulkner, die op dat moment voor het eerst opnieuw werden gepubliceerd in de Chinese Volksrepubliek. Die invloeden zijn voelbaar in De achterstraten : existentiële angst, vervreemding en eenzaamheid domineren in een al even absurde als nihilistische wereld.

Dat deze roman überhaupt is vertaald, mag een klein wonder heten. Byler ontdekte het boek toen hij in 2014 veldwerk deed over Oeigoerse migratie. Hij vond dat het 'een breder publiek verdiende'. Om zich ervan te vergewissen dat geen enkele culturele verwijzing hem ontging, vertrouwde hij op zijn medevertaler, een Oeigoerse migrant die in Ürümqi woont en alleen bekend staat als Anoniem. Het duo voltooide de vertaling in 2015, maar Byler vreesde dat de publicatie in het Westen zowel Tursun als Anoniem in gevaar zou brengen. Toen duidelijk werd dat ze allebei waren opgepakt, besloot Byler dat er niets meer te verliezen viel. We kunnen hem daar alleen maar dankbaar voor zijn.

Voorwoord van Darren Byler. Vertaald door Irwan Droog. Jurgen Maas, 192 blz., € 22,95 (e-boek € 13,95).