De verhoren : de Nazi-elite ondervraagd

De kern van de zaak tegen de verdachten in Neurenberg was een belangrijk moreel vraagstuk: hoeveel verantwoordelijkheid heeft een individu wanneer het dient in een immoreel regime waarvan de centrale organisatie medeplichtigheid verplicht stelt en afwijkende meningen bestraft?" De Britse hoogleraar hedendaagse geschiedenis (King's College, Londen) en Tweede-Wereldoorlogspecialist Richard Overy publiceert een imposante, zeer leesbare wetenschappelijke studie van 700 bladzijden over de onderbelicht gebleven periode tussen juni 1945 -- toen de nazi-kopstukken in handen van de geallieerden vielen -- en november 1945, toen het proces van Neurenberg startte, waar 22 politieke, economische en militaire leiders van nazi-Duitsland terechtstonden. De oorlogsperiode zelf is vanzelfsprekend al uitputtend behandeld en ook het verhaal van het Neurenbergproces is vaak en goed verteld, maar de verwarrende periode ertussen wordt hier voor het eerst grondig geanalyseerd. Overy kon daartoe over uitgelezen, "vergeten" bronnenmateriaal beschikken: de verslagen van de ondervragingen van de hoofdrolspelers met het oog op het verzamelen van bewijsmateriaal voor het proces. Uiteraard moeten die verhoorverslagen met de nodige omzichtigheid worden benaderd -- pro domokarakter, snel afgenomen, taalprobleem, tendentieuze vraagstelling, afwezigheid van advocaten --, maar Overy geeft in zijn inleiding de limieten van zijn bronnenmateriaal goed aan.

Winston Churchill vond dat de gearresteerde nazi-kopstukken zonder pardon en stante pede moesten worden geëxecuteerd. Hij beriep zich daarvoor op een middeleeuws Brits gebruik van vogelvrijverklaring. De Russen daarentegen eisten een proces -- in de zuiverste traditie van de Stalin-showprocessen met vooraf vastliggende schuld en boete -- ter legitimering van de executies. Het waren echter de Amerikanen die grotendeels hun slag thuishaalden: een internationaal militair tribunaal moest de gruwelen van het nazi-regime aan de wereld kenbaar maken. Het Neurenbergproces liep van november 1945 tot oktober 1946. Twaalf van de tweeëntwintig verdachten -- o.a. Göring en Von Ribbentrop -- werden ter dood veroordeeld, drie werden vrijgesproken en de andere zeven -- o.a. Hess en Speer -- kregen lange gevangenisstraffen. Het eerste deel van De verhoren schetst en analyseert in detail de wordingsgeschiedenis van het proces en de aanklachten. Er is aandacht voor het gehakketak tussen de geallieerden over de procesvorm, voor de enorme logistieke problemen bij de procesvoorbereiding, voor de rol van de drie grote afwezigen Hitler, Himmler en Bormann, voor het merkwaardige geheugenverlies van Hess, voor de psychologie van de uiterst behulpzame en intelligente Speer, voor de "man zonder berouw" Göring en voor de ontkenningsstrategieën van de beschuldigden met -- meest beklijvend -- de minimalisering van hun rol bij de jodenuitroeiing. Het tweede deel is een becommentarieerde selectieve bronnenuitgave van de verhoren, geordend rond tien thema's, waaronder "meningen over de Führer", de oorlogsstrategie, de judeocide, de cruciale rol van de conservatieve politicus Franz von Papen in 1933, de toekomst van Duitsland... Aan elke transcriptie is een notitie toegevoegd met een uitleg over de context van het onderwerp of met aanvullend feitenmateriaal. Hoewel de weergegeven ondervragingen weinig harde nieuwe gegevens opleveren en in die zin sommige historici ontgoochelen, is de lezing ervan een aanrader voor de jongere generaties die onmogelijk kunnen beseffen wat zich tijdens de oorlog heeft afgespeeld: de totale ontmenselijking, de emotieloze "verdinging" die plaatsvond in de hoofden van de nazi-kopstukken wordt hier in hun eigen woorden, totaal naakt weergegeven. [Gunter Bousset]