Pruisen : deugden en ondeugden van een miskende staat

Pruisen is een plaatsnaam die ons bekend in de oren klinkt, maar hoe zat dat ook al weer? Pruisen is een deelgebied van Duitsland, maar was het bij aanvang niet de nucleus waaruit het Duitse Rijk is ontstaan? Sebastian Haffner (1907-1999), destijds gerenommeerd journalist van zowel Britse als Duitse kranten en geschiedschrijver/biograaf bij uitstek, geeft het toe: de geschiedenis van Pruisen is een opeenstapeling van legenden, verdichtingen en zelfs ronduit leugens. De auteur, een gereputeerd dwarsdenker die geen blad voor de mond neemt en naar niemands pijpen danst, is er de man niet naar om het te laten bij halve waarheden. In Pruisen schetst hij dan ook 170 jaar Pruisische geschiedenis met weglating van nostalgie en misplaatste trots voor deze verdwenen Europese grootmacht. Hij zet de geschiedkundige puntjes op de 'i': hij breekt met het vooroordeel als zou Pruisen aan de basis liggen van Hitlers Derde Rijk en keert zich tegen de romantische verzuchtingen van sommige nationalistische elementen die na de Tweede Wereldoorlog hunkerden naar een Pruisen dat nooit meer tot leven gewekt kan worden. In de 18e eeuw kon Pruisen worden beschouwd als de modernste rechtsstaat van Europa, met een verregaande tolerantie ten overstaan van religieuze belijdenis en een opvallend modern en goed functionerend bestuursapparaat. De invloed van Frederik de Grote als verlichte vorst drukte niet alleen een stempel op de Duitse cultuur, maar door zijn veelvuldige contacten met Europese kunstenaars en filosofen werd de basis gelegd voor een Europese geschiedenis. Haffner situeert het keerpunt in de geschiedenis van Pruisen omstreeks de tweede helft van de 19e eeuw, als de Duitse vorstendommen zich moeizaam verenigen tot één staat, met Bismarck als architect van de Duitse eenheid. Verrassend maar ongetwijfeld correct is Haffners visie dat de stichting van het Duitse Keizerrijk in 1871, na de overwinning op Frankrijk, niet zozeer de triomf van Pruisen dan wel het begin van het einde van Pruisen inluidde. Als rijkskanselier Bismarck in 1890 door keizer Wilhelm II van het politieke toneel wordt weggestuurd, zullen nationalisme en militarisme hoogtij vieren en wordt de weg geëffend die zal leiden naar de Eerste Wereldoorlog. Sebastian Haffner toont zich in Pruisen andermaal de lucide en objectieve geschiedschrijver die we kennen uit werken als Het verhaal van een Duitser, De Duitse revolutie en De zeven doodzonden van Duitsland in de Eerste Wereldoorlog. [Staf Schoeters]