Carthago : opkomst en ondergang van een stad

Grimmig bewijs van meedogenloosheid



Hannibal en olifanten. Tot zover de associaties die de naam Carthago bij de meeste mensen oproept. Een enkeling weet ook te vertellen dat Dido, de geliefde van Aeneas, koningin was van die stad. En eindigde Cato zijn speeches in de senaat niet met de mededeling dat Carthago diende te worden vernietigd?

Dat onze kennis over deze mediterrane grootmacht zo beperkt is, is grotendeels te wijten aan het ontbreken van Carthaags bronnenmateriaal. Toch heeft Carthago een vaste plaats gekregen in onze geschiedenisboeken, en dit dankzij onze obsessie voor zijn aartsvijand Rome. Romeinse bronnen, met Timaeus en Polybius voorop, bespreken wel de geschiedenis van Carthago, maar zij leveren ons helaas een eenzijdige, negatieve voorstelling van de feiten op, met de Carthagers als agressieve en kwaadaardige oosterse indringers.

Richard Miles stelt zich in zijn boek Carthago: opkomst en ondergang van een stad niet alleen tot doel de vergeten geschiedenis van Carthago van onder het stof te halen, hij probeert ook komaf te maken met alle vooroordelen en onwaarheden die Carthago al eeuwenlang, met dank aan de Grieken en de Romeinen, achtervolgen. Hij meent dat pas als Carthago opnieuw in de juiste trans-mediterrane context wordt geplaatst, en we door de verwoestingen van toen heen kunnen kijken, we het historische belang van deze ooit grote Noord-Afrikaanse metropool kunnen belichten.

Miles schrijft in zijn inleiding, zich goed bewust van het gevaar van historische lacunes, dat een onderzoek naar de geschiedenis van Carthago af en toe veel weg heeft van het lezen van een uitgetikt gesprek waarbij alles is weggelaten wat een van de twee participanten heeft gezegd. Toch slaagt hij er met verve in Carthago een eigen stem te geven. Als lezer krijg je het bevredigende gevoel de geschiedenis eindelijk eens van een andere kant te mogen bekijken.

Miles kiest voor een chronologische vertelling. Zoals de ondertitel van zijn boek aangeeft, begint hij bij het ontstaan en de bloei van Carthago, om na een hele reeks couppogingen, rampzalige nederlagen, opstanden, oorlogen en een beleg van hun stad, te eindigen bij de definitieve verwoesting van Carthago door de Romeinen. Nochtans leest het boek helemaal niet als een louter militaire of politieke geschiedenis. Miles geeft een zeer degelijk, allesomvattend beeld van Carthago, met ook veel aandacht voor het sociale, economische en religieuze leven van de stad én dat van zijn opponenten. Het is frappant en soms zelfs beschamend om als lezer vast te stellen hoe weinig wij weten over het verleden aan de andere kant van de Middellandse Zee. Miles anticipeert hierop door elk hoofdstuk vanuit welgekende feiten te vertrekken, zoals bijvoorbeeld de veroveringen van Alexander de Grote, de overwinning van Pyrrhus van Epirus of de territoriale uitbreiding van Rome, en daaraan de Carthaagse geschiedenis te koppelen. Ook Sicilië, Syracuse en Sardinië ? in Romeinse geschiedenissen soms wat stiefmoederlijk behandeld ? komen uitgebreid aan bod.

Miles steekt vaart in zijn boek. Hij slaagt erin de bijzonder complexe geschiedenis van Carthago tot één verhaal te verweven. Met data wordt in de tekst zuinig omgesprongen (vooraan in het boek staat een kort chronologisch overzicht). Hij neemt vaak een zijspoor, maar pikt na zo'n uitweiding met wonderbaarlijk gemak de draad van zijn verhaal weer op. De schijnbare 'details' over bijvoorbeeld de kinderoffers, de Spaanse zilvermijnen of het Ikea-bouwpakket van de oorlogsschepen (de quinqueremes), vormen een extra prikkeling voor de lezer. Als academicus is hij bovendien goed op de hoogte van de ontwikkelingen in modern wetenschappelijk onderzoek. Hij staaft zijn verhaal met recente vondsten in de archeologie, en zelfs paleobotanica. Ook taalkundige en kunsthistorische bevindingen kruiden zijn interpretatie van de geschiedenis. Zijn aanschouwelijke weergave van de talrijke gevechten creëert zelfs voor een lezer die de afloop kent, de nodige spanning. Het gaat niet om de minste gevechten: de confrontatie van de Carthaagse en Romeinse vloot bij kaap Ecnomos werd de grootste zeeslag uit de antieke tijd; de slag bij Cannae de grootste militaire ramp die Rome ooit zou treffen.

De grootste prestatie van Miles ligt in zijn onaflatend enthousiasme om de motieven achter acties en beslissingen uit het verleden bloot te leggen. Hij slaagt hierin door vertrouwde historische zekerheden kritisch te benaderen en in een ruimere context te plaatsen. Vooral voor de beschrijving van de Punische oorlogen, die een groot deel van het werk beslaan, is deze aanpak zeer verhelderend. Carthago is bij Miles niet langer de imperialistische supermacht die via militaire en economische druk de heerschappij over de gebieden van het westelijke Middellandse Zeegebied wil nastreven. Carthago en Rome gleden langzaam een oorlog in, niet zozeer op basis van een doordachte strategie, maar omdat de politieke wil ontbrak om de strijd af te wenden. Zo worden oorlogsmechanismen blootgelegd, maar ook tactiek en diplomatie. Miles verheldert waarom Carthago, ondanks de voorsprong die de stad in het begin had, vooral op maritiem gebied, de strijd met Rome niet aankon. Hoe Rome een vermogen had ontwikkeld tot het incasseren van nederlagen: Rome reageerde niet met een aanbod om vrede te sluiten of een wapenstilstand, maar bracht nieuwe legers op de been om te heroveren wat verloren was gegaan. Tijdens de vele jaren dat het conflict duurde, hebben de Carthagers Rome meer dan eens tot aan de rand van de afgrond gebracht. Maar telkens weer ontging de eindoverwinning hun, volgens Miles, omdat ze tegenover een vijand stonden voor wie een nederlaag geen optie was.

Hannibal is natuurlijk dé spilfiguur in de strijd tegen Rome. Ook hij ontkomt niet aan Miles' gefileer. Hannibal vormde volgens Miles niet alleen door zijn militaire kracht een ernstige dreiging voor Rome, maar ook doordat hij het tot dusver succesvolle Romeinse model van veroveren en in het rijk incorporeren bedreigde. Hannibals veldtocht zou niet alleen bedoeld zijn om de machtsbasis van Rome te verzwakken, maar ook om de steeds zelfverzekerder aanspraken van Rome als grootmacht te ontkrachten. Ook hij maakte de fout te denken dat Rome tot onderhandelen kon worden gedwongen. Of met de woorden van Miles: 'Maar juist op het moment van Hannibals grote triomf stond zijn povere begrip van de Romeinse mentaliteit in schril contrast met zijn goede inzicht in hun militaire kracht en zwakheid.'

Miles vergelijkt Hannibals epische mars naar Italië, met de olifanten in een heldenrol, met een serie herculeïsche werken. Deze vergelijking is niet uit de lucht gegrepen. De grote held Herakles/Hercules vormt een rode draad doorheen het boek. Op het eerste zicht lijkt het bizar dat een Grieks-Romeinse godheid zo op de voorgrond wordt geplaatst in een geschiedenis van Carthago. De mythe krijgt hier zoveel aandacht, omdat hij meermaals als een strategisch wapen werd gebruikt. Zo wou Hannibal een alternatief bieden, niet alleen voor de Romeinse hegemonie, maar ook voor de mythologie waarop die hegemonie stoelde. Hij wilde Rome niet alleen op militair, maar ook op propagandistisch gebied het initiatief ontnemen. Daarom liet hij zichzelf associëren met Hercules. Wat de Romeinen nog het langst bijbleef, aldus Miles, waren niet de bloederige nederlagen die Hannibal de legioenen had toegebracht bij Trebia, het Trasimeense meer of Cannae, maar het feit dat hij zich een groot deel had toegeëigend van de mythologische erfenis die de kern vormde van de culturele en politieke banden die Rome met de Griekse wereld had, en die de hoeksteen was van de dominante rol in het Middellandse Zeegebied waarop de stad aanspraak maakte. Al merkt Miles terecht op dat Hannibal zijn heroïsche
status en onsterfelijkheid ook dankt aan de Romeinse berichtgeving die zo het genie van Scipio Africanus, zijn Romeinse opponent, beter wilde doen uitkomen.

Die aandacht voor beeldvorming haalt Miles nog eens boven bij de verwoesting van Carthago, de 'apocalyptische fanfare bij het aantreden van Rome als nieuwe wereldmacht'. Voor hem werden de Romeinen toen de schrijvers van hun eigen geschiedenis. Ze plaatsten hun eigen Romeinse deugden als trouw, vroomheid en plicht tegenover de achterbakse, onbetrouwbare Carthagers. Dit noemt Miles het 'grimmig bewijs van de meedogenloosheid waarmee het verleden voor ons is geselecteerd'. Het vormt meteen ook dé legitimatie van zijn indrukwekkende boek. [Katrien Vanacker]