Shalimar de clown

Vijf hoofdstukken telt Shalimar de clown, de nieuwe roman van Salman Rushdie: India, Boonyi, Max, Shalimar, Kashmira. Vijf namen waarachter de levensverhalen schuilen van de vier hoofdpersonages. Vier, want zoals de provincie Kashmir zich ontworstelt aan het moederland, kiest de mooie en eigenzinnige India zich na een indrukwekkende reeks historische gebeurtenissen en alledaagse voorvallen een eigen naam. Zij is de enige dochter van Max Ophuls, voormalig Amerikaans ambassadeur in India. Tussen vader en dochter groeide een hechte en heel intieme band, ondanks of dankzij het feit dat zij niet is geboren uit een harmonisch huwelijk. Op haar 24e verjaardag staat Max met een reusachtig boeket op de stoep. Hij stuurt zijn chauffeur naar boven met de bloemen en onmiddellijk voelt India een erotiserende vonk naar hem overslaan. Shalimar de clown heet deze knappe man, die geen enkel moment glimlacht en steeds weet wat hem te doen staat. Zijn oorspronkelijke naam is Noman Noman en tot zijn 14e heeft hij alles geleerd van twee mannen. Zijn vader, het dorpshoofd, leerde hem acrobatie te combineren met theater, zodat hij met een adembenemende lichtheid over een touw kan lopen en zo zijn publiek in vervoering brengt. Pandit Kaul, de vader van zijn geliefde, Boonyi, leerde hem de wereld (be)grijpen en de kosmische wetten ontdekken. Shalimar, een moslim, en Boonyi, een hindoemeisje, zijn geboren in Pachigam, een vredig dorp in Kashmir. Pachigam heeft vermaarde acteurs en vertellers en wanneer ze dat weten te combineren met lekker koken, kunnen ze de aanvragen om dorpsfeesten op te luisteren niet bijhouden. Het buurdorp, gespecialiseerd in het Minimaal-Zesendertig-Gangenbanket, ziet zijn verdiensten teruglopen en organiseert een pannenoorlog. Dat voorval leidt naar het verhaal van de profetes Nazarébaddoor, die de loop der dingen soms kan beïnvloeden. Het ene verhaal brengt het andere voort. Ze lijken slechts zijdelings met de echte verhaallijnen verband te houden, tot vele bladzijden later de puzzelstukjes toch op hun plaats vallen.

Rushdie houdt ervan de lezer een tijdlang in het ongewisse te laten. Weinig andere auteurs benutten zo'n rijke waaier van literaire vaardigheden, soms echte vondsten. In dit boek verwerft elke belangrijke en zelfs minder belangrijke verhaalfiguur een nieuwe naam. Dat gebeurt soms buiten hun wil om, zeker bij gemene mensen die weinig flatterende bijnamen krijgen als kolonel Schildpad of meneer Bitterkruid. India blijft haar naam het langste trouw, alhoewel ze er niet van houdt. "Ze was verwekt in het oosten [...] maar als dat voldoende excuus was, als het normaal was om mensen hun geboorteplaats om de nek te hangen als molenstenen, dan zou de wereld vol mensen zijn die Eufraat of Pisgah of Iztaccihuatl of Wooloomooloo heetten." Enkel Max, als jongeman gespecialiseerd in het scheppen van valse identiteiten en het maken van nieuwe paspoorten, behoudt zijn naam overal en altijd. Zijn levensverhaal is het interessantste en tegelijk minst geloofwaardige. Hij is bijzonder getalenteerd, intelligent, uiterst charmant, koel en berekenend wanneer het moet, passioneel wanneer het kan. Als zoon van een joodse drukker wordt hij tijdens de Tweede Wereldoorlog een meestervervalser en na de oorlog een belangrijke strateeg bij de herverdeling van de wereldmachten. Daarna schopt hij het tot professor economie, de springplank naar zijn aanstelling als ambassadeur, eerst de meest geliefde, later de meest met schandalen omgeven Amerikaan in India.

Rushdie vlecht de vier verhaallijnen als een touw in elkaar en hij dwingt je op een subtiele maar niet te betwisten manier om zijn ritme, zijn verhaaltempo te volgen. Omdat hij een uitstekend verteller is, geef je je daaraan graag over. Soberheid is hem vreemd. Een zeer rijke woordkeuze met vele adjectieven kenmerken zijn zwierige, haast overladen schrijfstijl. Hij verstaat bovendien de kunst het vertellen te combineren met zijn engagement. Fictie krijgt hier eerder zijn verlengde in de realiteit dan omgekeerd. Rushdie volgt de internationale politiek op de voet en zal zijn afkomst na vele jaren in Engeland en de VS nooit achter zich laten. De situatie in Kashmir, de rol die India hierin speelt, de militaire steun van de VS aan Pakistan, maar ook de Tweede Wereldoorlog of het brutale terrorisme van vandaag, alles krijgt een plaats in dit boek en de auteur laat niet na hierop zijn persoonlijke, kritische visie te geven. En zelfs de fatwa die hemzelf jarenlang boven het hoofd hing, vind je terug in de dure eed die Shalimar zweert aan Boonyi in hun eerste liefdesnacht en die hij consequent voltrekt.

Dit boek lijdt slechts onder één gebrek: het teveel. Zoveel verhalen, wetenswaardigheden, personages, stijlfiguren, woordvondsten. Je blijft ervan genieten, maar je kan niet op adem komen. Tegelijk is het de auteur bittere ernst. Wat gebeurd is in Kashmir, in India en Pakistan, de vele terreurdaden, martelingen en moorden, dat mag niet ongelezen, ongeweten voorbijgaan. In Pachigam verwijzen ze op belangrijke momenten graag naar de twee koppen van de draak: de liefde en begeerte naast de haat en het doodsverlangen. Waar liefde aanvankelijk de boventoon voert in de roman, wordt ze steeds sterker verdrongen door haar opponenten haat, wraak en angst. En wie eerst het onderspit moest delven en niet door de liefde werd bediend of bedrogen, kan dan zegevieren. Toch is het geen zoete wraak, en Rushdie somt als een verslaggever een haast repetitieve reeks wraakacties, ideologische zuiveringen en wrede verzetsdaden op. De verontwaardiging van de auteur om zoveel zinloos geweld is tastbaar en in elk geval te groot om op dit punt literaire toegevingen te doen. Naarmate je vordert in het boek, begint het verhaal daarom enigszins te sputteren. Daartegenover staat echter de beeldenrijkdom, waarmee de auteur je telkens opnieuw weet te grijpen. Hier is opnieuw de beste Rushdie aan het werk, de auteur die ongemeen boeiende personages tot leven wekt en een verhaal schept vol romantiek, avontuur, speelse humor en levens- en wereldbeschouwingen. Wie er voorheen mocht aan twijfelen, Salman Rushdie is nog lang niet uitverteld. [Dirk Magerman]