Dinosaurussen

Spreekbeurten, actualiteit en web

Voor 12-plussers is er van alles voorhanden omdat auteurs zich niet hoeven te beperken qua thema's, diepgang of leesniveau. Anderzijds krimpt de leesradius van jongeren vaak, wegens dringender interesses of zware lestaken. Bij dat laatste denken we dan in de eerste plaats aan de spreekbeurt of het project, en uitgevers leggen zich erop toe jongeren hapklaar materiaal daartoe aan te bieden. Ook de opkomst van de nieuwe media heeft voor een verschuiving in het leesgedrag gezorgd, alsook voor een complex informatie- en beeldaanbod waarin jongeren hun weg moeten vinden. Het boek kan in dat proces nog steeds een positieve rol spelen, of natuurlijk simpelweg inspelen op wat er hip en hot lijkt. De hieronder besproken reeksen illustreren de veranderende verhoudingen tussen jongeren, boeken en (media)wereld.

Web en encyclopedie: @ncyclopedies

Winkler Prins is op het ogenblik een uitgebreid fonds van referentiewerken voor de jeugd aan het opbouwen, in verschillende leeftijdscategorieën, en met nog speciale reeksen zoals de 'Dierendingen'-boeken van Frans Van der Helm. Voor 12+ is er sinds 2004 de '@ncyclopedie'-reeks: eerst kwam er een volumineuze algemene @ncyclopedie, daarna, in 2005 en 2006, telkens vier thematische boekdelen van rond de honderd pagina's. Het betreft hier opnieuw vertalingen van Dorling Kindersley-boeken. In het Engels, waar de series 'e.encylopedia' en 'e.explore' (voor de kleinere delen) heten, zijn er trouwens nog andere delen beschikbaar. De eerste encyclopedie kent er ook al zijn tweede editie. De Engelse titels zijn bibliografisch handiger, en in het Nederlands gebruikt men dan ook soms de alternatieve titel E-encyclopedie.

De Engelse boeken worden, heel optimistisch, als 8+ voorgesteld. Het zijn echter pas jongeren van het middelbaar onderwijs die met deze boeken volledig uit de voeten kunnen, want het technisch en wetenschappelijk detail is behoorlijk. Winkler Prins houdt het op 11+. Jongere lezers kunnen wel al iets aanvangen met het schitterende en omvangrijke beeldmateriaal. Al is het maar ter illustratie van een spreekbeurt, want zo worden deze referentiewerken expliciet aangekondigd, als hulpmiddelen bij "werkstukken en huiswerk". Op de bij de boeken horende websites kun je trouwens beelden uit de boeken downloaden.

Om die webondersteuning is het hem natuurlijk allemaal te doen. Weetboeken combineren met het web is een logische evolutie, niet alleen opdat uitgeverijen hun non-fictiefonds nog verkocht zouden krijgen, maar ook omdat nu al een tijdje duidelijk is dat het zomaar bijeenscharrelen van informatie op het web geen goed resultaat oplevert. Ook de bezorgdheid over de veiligheid op het web speelt een rol in het dirigeren van kinderen naar relevante websites. Aan beide aandachtspunten komen deze @ncyclopedies op een nooit geziene wijze tegemoet. Het concept, een soort portaalsite die verbonden wordt aan de boeken, is niet nieuw (de reeks 'Usborne ontdekkingen' bv. bood met Quicklinks dit concept al in 2001 aan -- zie www.usborne-quicklinks.com), maar wordt hier wel per boek heel grondig uitgewerkt én naar het Nederlands aangepast. Doorheen de encyclopedieën vind je een aantal cirkels met daarin trefwoorden die je op de webstek kunt invullen om zo lijsten met links te bekomen. Die links zijn goed gekozen, nooit te technisch. Soms zijn de webpagina's wel wat kort en bieden ze geen aanvulling bij de informatie in het boek. Andere zijn dan weer heel uitgebreid. Anders dan in boeken, is die informatieve ongelijkheid in een keuzegericht medium als het internet geen bezwaar. Op de website, en ook vooraan in het boek, word je herinnerd aan de regels van het veilig surfen. Leuk is dat de websites vrij toegankelijk zijn. De url-structuur is telkens www.winklerprins.com/, met na de slash de titel van het boek.

URLs zijn natuurlijk notoir volatiel, maar de uitgevers beloven een voortdurende update. Dat is hen geraden ook: zo'n mooie uitwerking van het concept 'boek+web' mag men niet verloren laten gaan. Voor de Nederlandse vertaling werden de websites voor een stuk heropgebouwd, met in de eerste plaats links naar Nederlandstalige sites, en enkele Engelstalige sites ter aanvulling. Voor de beeldengalerij word je doorgeklikt naar de Britse websites. De Nederlandstalige sites zijn evenwaardig aan de originele. Omdat ze recenter aangemaakt werden, kunnen ze zelfs recentere informatie aanbieden, bv. over tsunami's.

Inhoudelijk staat deze reeks ook sterk, met veel, diepgaande en actuele informatie. Het boek over mummies bv. overziet alle soorten mummies, of ze nu een natuurlijke (bv. veenlijken) of culturele (bv. Chinchorro, Inca etc.) oorsprong hebben. Verwante fenomenen, zoals koppensnellerij en relikwieën, worden kort aangehaald. Ten slotte ook recente informatie, bv. over de omstreden plastinaties van Gunther Von Hagens. De dinosaurussencyclopedie is al even uitgebreid en interessant. Ook hier vrij recente informatie, zoals de vondst van een dromaeosauriër in China in 2002, die bewees dat alvast sommige dino's warmbloedig waren. Boeiend is bv. dat men steeds vergelijkingen maakt met hedendaagse roofdieren om het gedrag van dinosauriërs te kunnen duiden. Doorheen het hele boek is er veel aandacht voor de vraag hoe we eigenlijk iets te weten kunnen komen over dinosauriërs, en natuurlijk hoe die kennis steeds verandert. Zo'n wetenschappelijk geïnspireerde nadruk getuigt van respect voor zowel de wetenschap als de jonge gebruiker.

In de encyclopedie over de ruimtevaart komt ook heel wat recente informatie, met bv. het vliegschema van de Rosetta, en een blik in de nabije toekomst (maar wel niets over de ontdekking van de planeet Xena...). Het concrete en technische detail in dit boek is opvallend, net als het beeldmateriaal, met o.m. een 'Hubble-galerie' (vele prachtige sterrenstelsels), fotostrips (van een raketlancering, van een dag in de ruimte) en sprekende close-ups van allerlei ruimtetuigen. De encyclopedie over de aarde gaat veel breder, met hoofdstukken over het zonnestelsel, geografie, biologie en klimaat, en kan dus niet zo'n gespecialiseerde informatie aanbieden als de andere drie boeken. Er is ook heel wat overlapping met de algemene @ncyclopedie, waarin ook al dertig pagina's besteed werden aan het onderwerp, maar de @ncyclopedie van de Aarde biedt wel uitgebreidere informatie en andere illustraties. Het is een combinatie van spectaculaire grote beelden en detailfoto's die geografische processen heel aanschouwelijk demonstreren.

De nieuwe delen in de reeks ten slotte, die dit jaar nog verschijnen, handelen over zoogdieren, insecten, bodemschatten en het menselijk lichaam. Het zijn dus telkens klassieke onderwerpen uit het genre van non-fictieboeken voor jongeren, maar wel zo grondig uitgediept in tekst en beeld, dat deze @ncyclopedies even goed een volwassen publiek kunnen dienen. Vergeleken met de toch ook behoorlijke reeks 'Gottmer geleerd', bieden de @ncyclopedies diepere en meer gevarieerde informatie en beelden aan, met een uitstekende uitwerking van het internetluik en een spectaculaire, maar niet overdreven lay-out. De vormgeving volgt de bekende huisstijl van Dorling Kindersley, maar bevat duidelijk meer tekst. Achteraan volgen nog bijlagen, zoals een tijdlijn, biografieën van wetenschappers of astronauten, een verklarende woordenlijst en een register.

Het Midden-Oosten

Met alle commotie rond het Midden-Oosten en de zogezegde botsing tussen het Westen en de islam, lijkt het een goed initiatief van Corona (Ars Scribendi) om een Engelstalige jeugdreeks van uitgeverij Raintree over het Midden-Oosten te vertalen. Twee deeltjes zijn nu verschenen, de drie volgende delen (Israël en Palestina, Iran en de islamitische revolutie, en Olie en het Midden-Oosten) verschijnen later dit jaar. Ars Scribendi biedt trouwens nog andere nieuwe actualiteitsreeksen aan, bv. 'Standpunten', 'Politieke en economische systemen' en 'Overtuigen en beïnvloeden'.

David Downing schrijft het inleidende deel: Het ontstaan van het Midden-Oosten. Logischerwijs legt hij de nadruk op de 20e eeuw, met de koloniale opsplitsing van het Ottomaanse rijk, en een reeks conflicten en oorlogen tussen 1945 en 1973. De auteur stelt zich kritisch op tegenover de kolonialiserende mogendheden en de verdeling van het Midden-Oosten, en ook tegen de Israëlische bezettingspolitiek. De geschiedenis voor de 20e eeuw wordt samengevat in acht pagina's, die nogal kort door de bocht gaan. De auteur schrijft bv. dat na de inval van de Mongolen "het Midden-Oosten niet meer [is] dan een achterblijver met een glorieus verleden" -- wat hij op de volgende pagina alweer nuanceert. Ook voor het heden ontbreekt het dit boekje wat aan concrete details en kritische diepte, bv. wat betreft de opkomst van het fundamentalisme en het nieuwe terrorisme. De lezers worden doorverwezen naar boeken over terrorisme in andere reeksen van Corona.

John King schreef Irak toen en nu, alsook de drie deeltjes in de reeks die nog moeten verschijnen. Zijn tekst is minder kritisch dan die van Downing (bv. over de rol van de VS in Irak), en ontgoochelt vooral door gebrek aan concrete en diepgaande informatie. Over de bijna-burgeroorlog in het huidige Irak rapporteert hij te weinig concrete gegevens en namen (ik denk aan al-Zarqawi, al-Jaafari, Abu Ghraib, politieke partijen etc). Ten slotte komen er vreemde zinnetjes in dit boek voor zoals "toen de oorlog met Iran afgelopen was ontstak Saddam Hoessein in grote woede". Het klinkt alsof we een middeleeuws verslag over sultans lezen.

Deze twee docuboeken hebben een aantrekkelijke, zij het iets overdreven lay-out. Opmerkelijk zijn de groezelige kaders, met rafelende en vlekkerige randen, die waarschijnlijk het conflictueuze van de regio moeten onderstrepen. De afbeeldingen en kaarten zijn van goede kwaliteit en er zijn relevante citaten van politici en andere betrokkenen. De bijlagen (woordenlijst, landfiches, biografieën en een tijdbalk) zijn informatief. De 'Midden-Oosten'-reeks biedt, totnogtoe, vooral een min of meer goede historische achtergrond, maar kent een duidelijk gebrek aan concrete informatie over de huidige toestand en helpt daarmee de jongeren te weinig om het nieuws over deze regio beter te kunnen volgen.

Is daar iets?

Iets heel anders is de reeks 'Is daar iets?' van uitgeverij Biblion. De actualiteitswaarde van deze reeks ligt in de aansluiting bij mediatrends, i.c. het mystificerende X-files-gedoe en het 'wist-je-dat?'-showformaat. De oorspronkelijk Engelse reeks van opnieuw uitgeverij Raintree heet heel X-file-achtig 'Out there?', en alle acht titels van John Townsend vertellen van 'Mysteries'. Vier ervan werden in het Nederlands vertaald. Twee ervan, Geheimen van lichaam en geest en Geheimen van de diepzee, houden het overwegend aards, met verhalen over opmerkelijke feiten rond het menselijk lichaam en de oceanen, maar bevatten toch ook enkele spookverhalen en paranormaliteit. De twee andere boeken, Mysterieuze verhalen (een verzameling stadslegenden) en Mysterieuze bezoekers (spoken en geesten, maar opmerkelijk genoeg geen bezoekers uit de ruimte), slaan ijlere paden in.

Sterke verhalen dus, met een mystificerende sluier eromheen. De auteur relativeert en rationaliseert wel, maar moet het toch vooral hebben van de spanning tussen realiteit, fictie en griezel. We zien dit het best geïllustreerd in het deeltje Mysterieuze bezoekers, dat spook- en horrorverhalen van over de hele (westerse) wereld verzamelt. Townsend brengt bv. het verhaal van de 'Amityville Horror' en vermeldt dat het bedrog was, maar voegt er toch nog twee suggestieve kadertjes aan toe over mysterieuze sterfgevallen. In Mysterieuze verhalen hanteert hij een codesysteem om het fictieve gehalte van stadslegenden aan te duiden, maar weer laat hij te veel in het duister -- de code "?" (d.i. "Wie zal het zeggen?") komt te vaak voor. In Geheimen van lichaam en geest worden paranormale toestanden te weinig kritisch aangebracht.

Enfin, meer vermaak dan informatie in deze boekjes, meer voor de ontvankelijke ziel dan voor de meerwaardezoeker. Uitgeverij Raintree doet nogal druk over de opmaak van deze serie: "Get reluctant readers excited about books with Freestyle". Die 'Freestyle'-aanpak roemt zich op een heldere, heel leesbare lay-out, spectaculaire beelden, eenvoudige en duidelijk gestructureerde taal, met woordenschatondersteuning onderaan de pagina en achteraan het boek. Het resultaat valt enigszins tegen, met een nogal stroeve lay-out, en veel onzinnige illustraties (vooral Mysterieuze verhalen wordt hierdoor geplaagd). Het taalniveau zit wel goed. Ik vermoed echter dat de reluctant lezers vooral aangetrokken zullen worden door het mystificerende randje rond deze reeks. De boeken eindigen steeds met een sectie 'verder zoeken', in boeken en op het internet. Goed qua basisinformatie, maar opnieuw te vlak en te weinig consistent uitgewerkt. [Chris Bulcaen]