Rover, dronkeman : toneel

Sally De Kunst en Annelies De Waele

Ze kenden de ander van reputatie, maar hadden elkaar nog nooit ontmoet: Filip Vanluchene en Bart Moeyaert. De eerste werd in 1997 winnaar van de Driejaarlijkse Cultuurprijs van de Vlaamse Gemeenschap voor Toneelletterkunde voor Montagnes Russes, en leverde de tekst van het voor het Theaterfestival geselecteerde Risquons-tout van De Tijd. Bart Moeyaert, bij wie de bekroningen in aantal ondertussen zijn boekenproductie lijken in te halen, kreeg deze zomer nog de Nederlands-Duitse Dramatikerpreis voor Rover, dronkeman, dat dankzij de inbreng van gezelschap Luxemburg ook verkozen werd tot een van de opmerkelijkste voorstellingen van het afgelopen seizoen. De Morgen peilde naar hun kijk op theater schrijven.

Filip Vanluchene zei in een interview: "Literatuur en theater zijn twee totaal verschillende dingen. (...) Wat ik schrijf is nooit literair bedoeld." Bart Moeyaert beweert het tegenovergestelde: "Ik heb het gevoel dat er weinig verschil is tussen het schrijven van een theaterstuk en het schrijven van een roman."

Moeyaert: "Hoewel ik me er nog steeds niet helemaal in bevestigd voel, hou ik die stelling vol: als je aan een boek schudt, de beschrijvingen eruit laat vallen en de dialogen overhoudt, ontstaat er een theatertekst. Natuurlijk is het niet zo eenvoudig, maar in de grond ben je in beide gevallen met beelden bezig en met mensen die dingen zeggen en die - hopelijk niet in een rechte lijn, want dat is niet vreselijk interessant - van A naar B gaan. Het geeft weer hoe ik tegenover woorden sta in het algemeen: ik schrijf wat ik op dat moment in me heb. Ik denk niet: 'Het is toneel, er zitten mensen in de zaal, dus moet het stuk opgebouwd worden volgens regel X en theaterwet Y.' Zo werkt het voor mij niet.

"Door zelf te acteren in Bremen is niet ver heb ik veel bijgeleerd over wat buiten het schrijven staat. Een boek is geduldig: als je hoofdpijn hebt, dan leg je het opzij. Theater is ongeduldig: het gebeurt nu. Hoofdpijn, een onwelriekende buurman, een te krappe stoel, er is geen pardon. De tekst staat of valt niet alleen door de tekst maar ook door de regie en door de acteerprestaties, die een weerspiegeling zijn van de hele zaal: misschien staat er ook iemand met hoofdpijn op de scène. Mensen onderschatten vaak wat een acteur doet."

Vanluchene: "Een theatertekst bestaat maar als hij gespeeld wordt. Het wordt maar een kunstwerk in confrontatie met zoveel andere inbreng. Ik voel mij als auteur ook wel een belangrijk onderdeel, maar het is maar een spie van de taart. Als je de theatergeschiedenis bekijkt, dan wordt duidelijk dat de schrijver heel lang, zelfs in de hoogconjunctuur van de commedia dell'arte, gewoon een deel van het spel was. De persoon die schreef was eigenlijk niet veel belangrijker dan diegene die de maskers maakte."

Een toneelschrijver wordt minder erkend dan een literair auteur of een dichter, liet u zich ooit ontvallen.

Vanluchene: "Ik heb daar niet veel op te zeggen. Het enige branderige gevoel dat ik soms heb, is de confrontatie met een groter publiek. Als je stuk in het Nederlands taalgebied vijfendertig voorstellingen haalt, is dat al buitengewoon. Je bent zo rond. Van Harelbeke tot Groningen, dat is een voetbalveld, hé. (lacht) In grotere landen als Duitsland halen stukken soms vijfhonderd voorstellingen. 'Wat zou mijn dingetje doen in een ander cultuurgebied?', vraag ik me dan af. Ook economisch, want laat ik mij hier nu niet katholieker voordoen dan de paus: ik kan er niet van leven, ik hou er nog een fulltime job op na. Daardoor ben ik vorig jaar fysiek ver over de schreef gegaan. Ik dacht: 'Nu moet het eventjes stoppen, misschien wel voorgoed stoppen.' Ik kan niet tegen de wind in blijven lopen. Maar ik heb dan toch nog een Dario Fo vertaald, en een bewerking van een Von Horvath voor Antigone aangenomen. En tegen eind 2003 ga ik een nieuwe tekst schrijven voor De Tijd.

"Dat er grotere windbuilen zijn dan ik, die grotere bekendheid verwerven, dat kan me gestolen worden. Misschien komt dat omdat ik vrij laat ben beginnen te schrijven. Ik ben er als het ware van de ene op de andere dag ingetuimeld. Als achttienjarige maakte ik de niet vanzelfsprekende keuze om acteur te worden, en dan ook nog eens in een heel specifieke periode, namelijk in de nasleep van mei '68, toen de hele intellectueel-artistieke sector volop in crisis was. Of een orgasme had, zoals je het wilt noemen. Voor mij een onuitwisbare periode, want ik besloot om bij de Internationale Nieuwe Scène te gaan spelen in plaats van bij een gevestigde schouwburg.

"Ik ondervond toen dat ik een beetje weg kon met vertalen. Wannes Van de Velde werd ziek, ik sprong in en probeerde een lied te vertalen. Dat lukte en vanaf dan vertaalde en bewerkte ik stukken. Het gebeurde en het gebeurde en op een gegeven moment heb ik om vele redenen beslist: 'Ik ga nooit meer op een scène staan.' Het was geen bittere maar een actieve keuze: ik ontdekte andere prioriteiten. Op grote vraag van vrienden werkte ik mee aan Casanova van De Tijd, en toen bleek uiteindelijk dat ik dat stuk schreef, wat nooit de bedoeling was geweest. Onmiddellijk was er belangstelling om nog iets te schrijven voor anderen. Na een paar jaar begon ik iets te bespeuren als - en dat mag pretentieus klinken, maar het is veeleer lastig - een soort auteursgevoel."

Moeyaert: "Je verontschuldigt je voor het woord 'auteur', maar ik ervaar hetzelfde. 'Auteur' klinkt ook juister voor mij dan 'schrijver'. Dat wil niet zeggen dat je je hoger of beter of wat dan ook voelt, maar het is wel intenser. Auteurs schrijven van binnenuit, het zit veel dieper. Ik onderstreep altijd dat je heel erg kritisch moet zijn voor jezelf, om niet te zeggen totaalkritisch: je moet jezelf ieder moment in vraag stellen."

Vanluchene: "Ik waardeer die laatste formulering het meest. Ik ervaar het als een enorme verantwoordelijkheid tegenover jezelf, dat het niet de schrijverij ad hoc is, maar wel het investeren van je hele existentie. Het is niet zomaar uit de mouw schudden en dan wegvegen. Het is een enorme belasting, zo totaal dat de rest bijzaak wordt."

De investering van het schrijven is erg groot, is het dan niet moeilijk om de tekst los te laten? Volgen jullie het creatieproces van een stuk?

Vanluchene: "Ik zet geen voet meer op de scène, ook niet in een repetitiezaal, en zeer node in een leeszaal. Zelfs zeer node in een theaterzaal, en node in mijn bureau. De regisseur krijgt mijn tekst en als er na zes weken een onding uitkomt, dan heb ik pech gehad. Ik ga dat onding niet proberen te vermijden door er met mijn neus op te gaan zitten. Het moet soeverein zijn weg gaan, die zeventig bladzijden. Gelukkig werk ik samen met mensen die ik ken (Onder meer Lucas Vandervost en Bob De Moor, nvdr). Ze hebben vooraf wel wat gelezen, we hebben gepraat, ze weten wat ze mogen verwachten... Ik heb een minutieuze achting voor hun vak, maar ik hou me daar zo ver mogelijk vandaan en sta als elke nieuwsgierige buitenstaander te popelen om de uiteindelijke voorstelling te zien op de première. Alle weeën en pre- en postnatale depressies hoef ik niet mee te maken. Toen ik Montagnes Russes begon te schrijven, zei Lucas Vandervost: 'Laat nog iets voor ons over.' Het was een directieve vraag, een smeekbede bijna: 'Laat mij vrijheid, wees niet te dwingend.' Dus zoek ik de beste groenten, vissen en vlezen en leg ze voor de deur van de keuken voor de kok."

Moeyaert: "Dat is een mooi beeld. Ik denk dat het voor mij op hetzelfde neerkomt. Een cursus toneelschrijven bij Suzanne van Lohuizen enkele jaren geleden deed mij inzien dat een auteur en een regisseur een verschillend beroep hebben, in die zin dat de eerste met de ingrediënten bezig is en dat de tweede kookt. In het eerste gesprek voel je al aan of de regisseur je begrijpt. Als dat zo is, dan mag er veel gebeuren. Ik heb ook al nee gezegd in het verleden, toen er een toneelversie van Kus me ging komen, door het KJT (Koninklijk Jeugdtheater, nu HETPALEIS, nvdr). De man die aangeduid was als regisseur zag een zee, terwijl het volgens het verhaal een meer moest zijn, en de kraaien werden meeuwen. Maar kraaien zijn dood en meeuwen helemaal niet, en ik had een ander gevoel bij de zee, dus toen heb ik beslist dat het niet doorging... Als het klikt met de regisseur, ben ik ook niet bang voor de eerste tekstlezing. Integendeel, dan zijn het godsgeschenken, die avonden: voor het eerst krijgen de personages die jij in je hoofd hebt stemmen. Je kunt dan weer alleen hopen dat ze dezelfde intonatie hebben of dat het een mooie interpretatie is. Na de eerste tekstlezing wil ik het liefst niets meer horen tot de première."

Het sociaal engagement schemert sterker door in het werk van Filip Vanluchene dan in dat van Bart Moeyaert.

Moeyaert: "Ik heb er allang vrede mee dat dat geëngageerde, dat stelling nemen, dat dwarse, voor mij niet is weggelegd. (Tot Vanluchene) Ik hoor u graag dingen vertellen die ik niet weet, waar ik nog nooit bij stilgestaan heb, maar ik ben niet iemand die met zijn vuist op tafel slaat om te zeggen: 'Het kan ook anders.' Ik heb er vrede mee omdat je, ook als je binnenshuis blijft, met relaties bezig bent. Hoe een moeder zich verhoudt tot haar dochter wanneer ze net haar man de deur heeft uitgezet (het verhaal van Rover, dronkeman, nvdr). Dat piepkleine engagement, dat ga ik dan wel aanvatten, omdat dat het enige is wat ik echt ken. Met dat materiaal ben ik vertrouwd: mijn hartenklop, mijn emoties. Dat is een van de dingen die ik wil verdedigen."

Vanluchene: "Ik ga akkoord met wat je zegt. Ik kan een veel zwaardere schok krijgen van iets heel subtiels zoals die relatie van dat kind tot haar vader, dan van een heel maatschappijkritisch manifest. Het gaat erom hoe je iets aantoont, en dan kan de kleinste focus veel intenser zijn. Met veel moed en vlijt probeer ik theaterteksten te maken waarmee heel kundige mensen aan de slag gaan. Van dat voorrecht maak ik gebruik om mijn pessimisme over de vooruitgang in een dorp in Zuidwest-Vlaanderen uit te schreeuwen, maar het had ook Limburg of Düsseldorf of Kuala Lumpur kunnen zijn.

"Theater heeft door de eeuwen heen een heel maatschappelijke functie gehad. Wat mij betreft is het die weer aan het herwinnen. Ik ben blij in het jaar 2001 te leven, want de televisie en de cinema hebben het theater verlost van een hoop dingen. Als je wilt bleiten, als je verliefde blikken wilt zien, echtscheidingen, seks, porno, pathos... dan zet je de televisie aan. Ik heb het gevoel dat ik in het theater een propere lei heb gevonden."