Het pannenkoekenboek

Eindigen bij het begin

De speelboeken van Eric Carle



De terugkeer naar het begin of een nieuw begin vormen niet alleen vaak het eindpunt van Eric Carles verhalen, maar spelen ook een rol in zijn leven en carrière. Nu zijn tachtigste verjaardag gevierd wordt, tezamen met de veertigste verjaardag van zijn grootste succes Rupsje Nooitgenoeg, lijkt de cirkel bijna rond voor de gemoedelijke prentenboekenmaker. Carles (tweede) carrière begon met zijn illustraties voor Bill Martins Brown bear, brown bear, what do you see? (1967), en lijkt, voorlopig toch, te eindigen met het bijna gelijknamige Baby bear, baby bear, what do you see? (2007). Daartussen maakten beiden nog Polar bear, polar bear, what do you hear? (1991) en Panda bear, panda bear, what do you see? (2003) ? op het 'baby'-boek na zijn al deze berenboeken bij uitgeverij Gottmer vertaald naar het Nederlands (resp. 1984, 1992, 2004). Het zijn vier heel gelijkaardige boeken met eenvoudige stapelverhalen over achtereenvolgens kleuren, geluiden, bewegingen en activiteiten. De spaarzame, repetitieve tekst nodigt sterk uit tot het goed bekijken van de grote, kleurrijke prenten en intussen worden de woordenschat en dierenkennis van de kinderen uitgebreid. In de laatste twee berenboeken wordt die dierenkennis belangrijker en specifieker, doordat Martin en Carle met uitsterven bedreigde (Panda bear) en Noord-Amerikaanse (Baby bear) dieren de revue laten passeren. Het feit dat Carle zijn carrière lijkt af te sluiten met een vierde samenwerking met Bill Martin, kan niet anders geïnterpreteerd worden dan als een bewuste hommage aan het begin, aan wat voor Carle een keerpunt was in zijn leven.



Terug naar de jeugd



Voor die tijd was Eric Carle immers bijna twintig jaar lang grafisch ontwerper en art director, eerst in Duitsland, en vanaf 1952 in de Verenigde Staten, het land waar hij geboren was. Vanuit zijn reclame- en posterwerk verklaart men de singuliere kracht van zijn beelden en de duidelijkheid van zijn teksten. In Duitsland maakte hij al collages, later begon hij ook te werken met beschilderd vloeipapier (waarschijnlijk werd hij hierin beïnvloed door Leo Lionni, de grafische kunstenaar en later ook prentenboekenmaker die hem op weg zette in New York). Het was zo'n illustratie met vloeipapier, van een rode kreeft tegen een blauw geschakeerde achtergrond, die ervoor zorgde dat Bill Martin Carle contacteerde voor het eerste berenboek.

Martins speelse concept voor Beertje bruin, wat zie je daar? zette Carle ertoe aan om eigen prentenboeken te ontwikkelen, met als eerste in de rij 1, 2, 3, ik tel de dieren die ik zie (1968 ? vert. 1977). Het tellen tot tien werd er geleerd via dieren in de zoo en een steeds langer wordend treintje. In kort tijdsbestek schreef en tekende hij een aantal klassiekers: Rupsje Nooitgenoeg natuurlijk (1969 ? vert. 1995), Het pannenkoekenboek (1970 ? vert. 1975), Een zaadje in de wind (1970 ? vert. 1987), Wil je mijn vriendje zijn? (Carle's lievelingsboek, 1971 ? vert. 1995), Eén haan gaat op wereldreis (1972 ? vert. 1995) en De geheime brief (1972 ? vert. 2007). Naast zijn eigen werk bleef hij verhalen van anderen illustreren. Later in zijn leven benadrukte Carle steeds meer dat het maken van zijn eerste prentenboeken iets in hem losmaakte, waardoor hij bepaalde negatieve gebeurtenissen in zijn jeugd kon aanpakken en creatief verwerken. In de eerste plaats is dat dan de remigratie van zijn ouders naar (nazi-)Duitsland en zijn slechte ervaringen in het repressieve Duitse onderwijs van de jaren '30. Afstandelijke leraren, lijfstraffen en karig ingerichte klassen contrasteerden fel met het vrije onderwijs dat hij had genoten in de Verenigde Staten. Anderzijds bleken zijn Duitse jaren in positieve zin een onuitputtelijke bron voor zijn verhalen en beelden. In zijn derde prentenboek, Het pannenkoekenboek, wendde hij zijn liefde voor het rurale, niet door de moderniteit beïnvloedde Duitsland aan om de ingrediënten en bakwijze van pannenkoeken in een rijk, traditioneel aandoend verhaal te gieten. Zijn liefde voor insecten en de non-fictionele elementen erover in zijn boeken, brengt Carle terug tot zijn vader en de vele ontdekkingstochten die ze samen maakten.



Eenvoud en expressie



Zo grijpt de kunstenaar voor elk boek terug naar een stukje uit zijn jeugd. Lees bv. hoe hij zijn handelskenmerk, de simplicity of expression, verklaart: "Ik streef altijd naar een eenvoudige oplossing. Waarom? Als een schooljongen werd ik vaak overdonderd door de verbositeit van een les of de ingewikkeldheid van een probleem. Ergens wist ik dat ik het beter zou kunnen begrijpen wanneer de leraar de les of het probleem zou parafraseren, inkorten of vereenvoudigen. Natuurlijk was ik niet moedig genoeg om mijn hand op te steken en dat te vragen. Ik deed alsof ik het begreep. Maar toen ik ouder werd, realiseerde ik me dat ik niet alleen was geweest en dat zelfs vandaag kinderen nog met dit probleem worstelen. 'Te veel, te vroeg', denk ik wanneer ik een overvol prentenboek zie" (www.eric-carle.com, mijn vertaling). Zijn obsessief zoeken naar nieuwe kleuren brengt hij dan weer in verband met zijn verlangen naar dat half jaar Amerikaans onderwijs toen hij vrijuit mocht schilderen en knutselen. Je kunt zijn kleuren en collagetechniek echter net zo goed traceren in de Duitse, expressionitische kunsttraditie waaruit hij stamt. Bovendien kan je zijn duidelijke expressie relateren aan zijn eerste carrière als grafisch ontwerper. In retrospect is zijn levensverhaal belangrijker geworden. De voldoening van prentenboeken maakt voor Carle de cirkel rond.

Toch kan Carle zijn visie op prentenboeken uitleggen zonder te verwijzen naar zijn persoonlijke achtergrond: "Centraal in mijn werk staat mijn fascinatie door de periode in het leven van een kind wanneer hij of zij voor de eerste keer het huis verlaat om naar school te gaan. Wat een kloof moet het kind dan oversteken: van een thuis en veiligheid, een wereld van spel en zintuigen, naar een wereld van rede en abstract denken, orde en discipline. Ik wil dat mijn boeken helpen die kloof te overbruggen. Sommige van mijn boeken hebben gaten, reliëf of flapjes. Ze zijn half speelgoed (thuis) en half boek (school). Een boek dat aangeraakt en gevoeld kan worden, een stuk speelgoed dat gelezen kan worden." (Uit: The art of Eric Carle, mijn vertaling)

Het is een visie die je tegenwoordig bij veel prentenboekenmakers en uitgeverijen zult terugvinden, maar Carle was er vroeg mee en werkte die visie in diverse richtingen uit. Het spelelement zit duidelijk in allerlei extra's, zoals de gaatjes in de pagina's van Rupsje Nooitgenoeg, de uitgesneden vormen (ster, steen, trap etc.) in De geheime brief, de geluidchip in De krekel die niet tsjirpen kon (1990 ? vert. 1997), de lichtjes aan het eind van Het eenzame vuurvliegje (1995 ? vert. 1995), de opdruk van De spin die het te druk had (1984 ? vert. 1985), de schort bij My apron (1994), het spel met contrastieve kleuren in Hallo, rode vos (1998 ? vert. 1998), en allerlei andere (be)voelbare en interactieve elementen. Het spel zit echter ook al in de tekst, zoals het plezier van het steeds weer opnieuw tellen (al gaat het maar tot vijf) in Eén haan gaat op wereldreis, in de prenten, en in de interactie tussen tekst en prent. In Van top tot teen (1997 ? vert. 1997) nodigt alles uit tot mee bewegen met de dieren. De tekst daagt de kinderen uit met het repetitieve 'Kun jij dat ook?' Ondanks de strakke, uitgeknipte vormen, werken de dynamische tekeningen aanstekelijk. Op Carles webstek kun je een uitgebreide tekst lezen over hoe dit magnifieke prentenboek voor de allerkleinsten tot stand kwam. Typisch is dat hij hier weer een feit uit zijn jeugd aanhaalt om te verklaren waar hij de idee voor dit boek haalde (zijn afkeer voor lichamelijke opvoeding), ditmaal gecombineerd met een later gegeven (de oefeningen om zijn rugpijn te verhelpen).



De cirkel rond



Carles prentenboeken zijn ook echt speelboeken doordat ze uitnodigen tot creativiteit. De collagetechniek is een kunstvorm die zichzelf toont en daarom vlug tot imiteren leidt. Dat is ook Carles bedoeling. Hij is heel open over zijn techniek en demonstreert die op papier (The art of Eric Carle), op video (Eric Carle: Prentenboekmaker) en op zijn website (allerlei filmpjes). Verder maakte hij een voorbeeldboek voor kinderen, You can make a collage: a very simple how to-book (1998, Klutz Press), dat 72 door Carle geverfde vloeipapiertjes bevat om zelf aan de slag te gaan. En ook hier probeert hij de cirkel rond te maken: in Teken je een ster voor me? (1993) wendt hij de manier waarop zijn grootmoeder een sterk tekende aan als uitgangspunt voor een verhaal over tekenen en kunst.

Al dit indrukwekkende beeld- en doe-materiaal wordt begeleid, geschraagd en aangevuld met sterke verhalen. Sober en afgewogen van taal, repetitief van aard, zo duidelijk van betekenis als maar kan. De verhalen blijven zelfs zonder de tekeningen overeind, getuige Het grote Eric Carle luisterboek: twee cd's, met 16 verhalen, waaronder alle klassiekers, voorgelezen door Doris Baaten (Rubinstein, 2006). Het gebrek aan beeldmateriaal werd opgevangen door een sobere maar knappe muziekscore van Paul Hock en Ronald Schmidt. Voor zijn verhalen grijpt Carle naar traditionele vertelvormen als stapelverhalen, liedjes, fabels en parabels (vaak ook naar de inhouden van die verhalen). De eenvoudigste prentenboeken zijn bijna steeds stapelverhalen, de langere teksten betreffen vaak fabels en legendes. Het pannenkoekenboek is een voorbeeld van dat laatste, het supersimpele Wat eten we vandaag? van het eerste. Dit prentenboek uit 1993, dat pas nu naar het Nederlands is vertaald, varieert op een welbekend Engels stapelliedje om de dagen van de week te leren onthouden ('Today is Monday'). Aan het eind van het boek volgt nog de partituur van het lied en uitgebreide strofes. Voor de prenten is Carle niet te beroerd om terug te grijpen naar het stramien van zijn eerste prentenboek: grote prenten van individuele dieren, en aan het eind een groep vrolijke kinderen. De prenten zijn schitterend in hun kracht en kleuren, maar voor wie al een berenboek van Carle in huis heeft, valt de herhalingsoefening tegen. Nochtans moet je daarop voorbereid zijn als je zijn hele oeuvre in ogenschouw neemt: Carle komt graag terug op een bepaalde vorm of thema, zie bv. zijn 'classic quintet', de vijf boeken met 'very' in de titel (The very hungry Caterpillar, Busy spider, Quiet cricket, Lonely firefly en Clumsy click beetle), allemaal boeken met een gelijkaardige structuur en inhoud. Ook hier weer wordt steeds teruggegrepen naar een begin.

De circulaire structuur van Wat eten we vandaag? wordt gecombineerd met een nieuw begin wanneer we de kinderen zien eten aan tafel, met boven hen kadertjes van de dieren. Vele boeken van Carle kennen zo'n cirkelstructuur waarbij de eindprent teruggrijpt naar het begin of de weg opent naar een nieuw begin. In Rupsje Nooitgenoeg is dat laatste het geval (de rups wordt een vlinder), terwijl de haan in Wat eten we vandaag? en de kameleon in Het allesdier (1985) na hun koddige avonturen terugkeren naar hun eigen vertrouwde zelf en plek. De circulaire en repetitieve structuren zorgen voor een sterk, duidelijk verhaal, maar hebben ook een emotionele betekenis. In het werk van Carle draait het nl. vaak om bevestiging, het ontdekken van de eigen identiteit, het krijgen van vertrouwen, je eigen plaats vinden. Dingen die elk groeiend kind moet verwerven, wat Carle zich nog goed herinnert uit zijn eigen jeugd. En zo vallen alle zaken ? beeld, spel, verhaal, educatie, emotie, visie en levensverhaal ? samen in de ogenschijnlijk eenvoudige prentenboeken van Carle. [Chris Bulcaen]