De correspondentie van Desiderius Erasmus

De titel Corresponderende denkers laat mooi uitschijnen dat het niet alleen gaat over filosofen die briefwisseling voeren. De (oude) betekenis van het woord correspondentie als overeenkomst of overeenstemming verwijst naar de band die de persoonlijke brief smeedt. Wanneer de brief uitgroeit tot een briefwisseling, worden we getuige van de ontwikkeling van een dialogische relatie. De dialoog als 'filosofisch genre' kan dus een beroep doen op de brief als medium. De stijlvorm waarin filosofie wordt bedreven, is evenwel onderworpen aan historische processen. De 'professionalisering' van de filosofie vanaf de 18e eeuw legde haar academische regels op: de dialoog paste niet meer in het stringente kader van een filosofie als 'Schulbegriff' (Ernst Cassirer). Buiten het universitaire kader toont een briefwisseling filosofie 'in actie', in dialoog.

Het briefschrijven als gesprek is een vorm van filosofie bedrijven die verbonden is met het leven zelf. De briefvorm past niet in een filosofie als abstract, mannelijk en methodisch denken. Brieven vertellen over ervaringen van de menselijke existentie. Briefwisseling, het wisselen van brieven, betekent het 'uit'wisselen, het schenken en ontvangen van gedachten, maar ook van ervaringen en dagelijkse beslommeringen. Friedrich Nietzsche en Malwida von Meysenbug hebben het bv. in praktisch elke brief die ze aan elkaar schrijven over hun gezondheidsproblemen. Het probleem van de meest geschikte woonplaats in Europa is daarbij een constant thema dat het louter beklagenswaardige aspect van hun ziekelijkheid overstijgt. Erasmus (Brieven 142-297) van zijn kant kankert regelmatig over zijn gebrek aan tijd en geld en blijkt overal op zoek naar boeken.

Corresponderende denkers schrijven elkaar dus niet enkel bedachtzame brieven over hun ideeëngoed. Veel briefwisselingen tussen filosofen eindigen zelfs in regelrechte vijandschap. Erasmus en Luther schrijven elkaar eerst als gelijkgestemden, maar al snel komt hun diepgaande onenigheid over aard en inhoud van de kerkhervorming aan het licht. Een totale ideologische en persoonlijke breuk is de uiteindelijke afloop. Gezien hun verschillen in temperament en filosofische houding, was ook de vriendschap tussen Ludwig Wittgenstein en zijn aanvankelijke mentor Bertrand Russell geen lang leven beschoren. Niettegenstaande hun wederzijds respect, bleek dat zij elkaar uiteindelijk niet konden begrijpen. Ook Nietzsche schrijft in een van zijn laatste brieven aan Malwida von Meysenbug dat deze hem nooit begrepen heeft. De briefwisseling tussen Martin Heidegger en Hannah Arendt kent een tweedeling: oorspronkelijk een correspondentie tussen geliefden, is ze na de catastrofe van de Tweede Wereldoorlog en Heideggers tijdelijke steun aan het nazisme, nog 'slechts' een correspondentie tussen vrienden.

Een briefwisseling tussen filosofen kan om diverse redenen interesse wekken. Zo kunnen de brieven van Nietzsche een licht werpen op de samenhang tussen zijn denken en zijn biografie. De brieven van Erasmus -- meer dan drieduizend in getal -- zijn dan weer vooral cultuurhistorisch belangwekkend, omdat er een gedetailleerd beeld van het tijdperk van humanisme en Hervorming in zichtbaar wordt.

Erasmus briefstijl had heel wat invloed, maar van lezers van nu wordt wat doorzettingsvermogen gevergd voor de soms breedvoerig meanderende zinnen met lyrisch-raisonnerende tremolo's van gedachten. Glimlachen doe je wel als Erasmus aan zijn vriend, de Engelse humanist John Colet, bijvoorbeeld schrijft: "Het is niet in woorden uit te drukken, mijn beste Colet, hoe ik met volle zeilen en galopperende paarden afstorm op de heilige geschriften en hoe alles mij tegenstaat wat mij daarvan afroept of me ophoudt."

Het lijkt wel alsof de schier uitputtende detailleringen en verantwoordingen in Erasmus' brieven de angst voor misverstanden moesten temperen. De zorgvuldigheid en nauwgezetheid die hiervoor aan de dag werden gelegd, zijn in onze dagen ongekend. Erasmus nam zijn tijd, en dat lijkt tegenwoordig dikwijls te veel gevraagd. De brief wordt meer en meer verdrongen door het e-mailverkeer, waarvan de snelheid blijkbaar voldoende compensatie biedt voor de slordigheid ervan. E-mail is veeleer een hybride communicatievorm, die het schrift laat 'spreken', met dezelfde kansen op vergissingen, maar ook op rechtzetting, als de spreektaal.

Terwijl elektronische communicatiemiddelen de grens laten vervagen tussen schriftelijke en mondelinge communicatie, dreigt het schrijven van brieven weldra een marginale bezigheid te worden. Door de algemene verspreiding van media als e-mail, sms, enz. hoeven we alvast geen grote briefwisselingscorpussen meer te verwachten. Volgens de Duitse filosoof Peter Sloterdijk leven we dan ook in post-epistolografische tijden, waarin het humanistische Bildungsideaal heeft afgedaan. De brief als humanistisch medium kan niet meer de maat nemen van onze moderne massasamenlevingen. De opkomst van de audiovisuele massamedia en multimediatechnologieën drijven humanistische media als brief en boek steeds verder in de marginaliteit. Maar een bestaan in de marge blijft een bestaan, onopvallend maar duurzaam. [Hedwig Billiet]