Magritte : het onbereikbare bereiken : meer dan 300 werken en onuitgegeven materiaal

De Duitse kunstwetenschapper Siegfried Gohr kiest in deze vernieuwende monografie over Magritte resoluut voor een thematische en stilistische bespreking van het oeuvre. Afgezien van een paar hoofdstukken over Magrittes levensloop, de mensen rond hem en zijn werkmethode (vormgeven, tekenen, schrijven, bedenken, combineren), staat bij het begin van elk hoofdstuk een representatief werk centraal. Aan de hand daarvan bespreekt hij grondig een aspect van het oeuvre. Dat kan de specifieke verhouding tussen beeldruimte en toneelruimte zijn, de wisselwerking van tekst en beeld, de vrouw in het surrealisme, het schilderij in het schilderij, de economie van de beeldcreatie, variaties op het verdwijnen enz. Ondanks de tastende beginperiode ziet Gohr algauw als kenmerkend voor Magritte dat hij de meerduidigheid van het object 'afbeelding' problematiseert. De kunstenaar zet vraagtekens bij het schilderij als instrument van de mimesis. Magritte is voor Gohr, heel terecht, vooral een denker die schilderde. Hoe beeldideeën ontstonden en evolueerden, wordt helder uit de doeken gedaan door eerste schetsen, overpeinzingen in brieven en de uitwerking in olieverfschilderijen en gouaches met elkaar te vergelijken.

De auteur volgt grotendeels de chronologie, maar betrekt in zijn bespreking ook werk uit vroegere of latere periodes, wat bij Magrittes hernemen van en variëren op motieven een geschikte werkwijze is. Bij elk afgebeeld werk wordt zowel de Nederlandse als de Franse titel vermeld ? gezien het belang van de titels geen overbodige luxe. In de marge staat telkens het nummer van de afbeelding waarnaar wordt verwezen, waardoor m.b.v. wat bladeren de vergelijking verder kan gaan dan de motiefverwante werken die in een hoofdstuk bij elkaar staan. En dat zijn er heel wat: de man(nen) met bolhoed, de naakte vrouw, de pijp, de schildersezel, de spiegel, het venster, de schilderijen met misdaadmotieven, de boom, de rots, de combinatie van nacht en dag, de verstening. Bekende en zo goed als onbekende werken worden bij elkaar gebracht, waarbij Gohr duidelijk een neus voor kwaliteit toont. In de meer dan 300 reproducties die dit boek bevat, zijn haast geen zwakke Magrittes te vinden. Een groot pluspunt van deze monografie is dat ondanks de concentratie op afzonderlijke werken de focus ook verder gaat dan Magritte. Geregeld maakt de auteur uitstapjes in de kunsthistorische traditie van een motief (het opengeslagen gordijn) of een procedé (de collage), nu en dan maakt hij een verrassende, maar revelerende vergelijking (de bolhoedman bij Beckmann, het verschil tussen Courbets 'De oorsprong van de wereld' en Magrittes 'De eeuwige evidentie'). Zelfs de biografische informatie wordt in een kunsthistorische context geplaatst en vergeleken, bv. de groepsvorming waarin dichters en theoretici belangrijker zijn dan beeldende kunstenaars (een parallel met Max Ernst).

Tevens maakt deze monografie op verschillende plaatsen duidelijk waarom 'de surrealist' Magritte er eigenlijk geen was. Ondanks gemeenschappelijk gehanteerde principes als combinatie en metamorfose, wijkt zijn oeuvre sterk af van de 'écriture automatique' en vertoont het evenmin de typisch surrealistische misogynie. "Zijn principe berust niet op het combineren van twee elkaar vreemde dingen, maar juist van fragmenten van de realiteit die met elkaar verwant zijn." De woordschilderijen uit het begin van de jaren '30 ziet Gohr zelfs als regelrecht verzet tegen het irrationele gedweep van de surrealisten. Magrittes denken, schrijft hij, wordt gevoed "door een inleving die niets dweperigs heeft, maar op gedachteprocessen berust." Vrij summier worden de twee afwijkende fases in het oeuvre besproken: het (verstoorde) 'impressionisme in de volle zon', vooral geïnterpreteerd als tegenzet tegen de oorlog, en de 'période vache' als een prelude op het 'anything goes' van het postmodernisme. Het soms wat gesmade late werk wordt, niet helemaal overtuigend, geherwaardeerd. Een bijzondere verdienste van dit boek is dat Gohr diepgang en ruime kennis weet te paren aan helderheid en concrete aandacht voor het werk zelf. De beschrijvingen van wat er op een schilderij te zien is, zijn trouwens voorbeeldig. De auteur verenigt bovendien de kunst van het inzoomen met die van de synthese. De wisselwerking van tekst en beeld is in dit kunstboek uiterst geslaagd. Zelfs wie alleen de juxtapositie van de prenten bekijkt, krijgt al meer inzicht. Magritte: poging tot het onbereikbare is niet alleen een evenwichtige en scherpzinnige introductie. Het is een noodzakelijk, de ogen openend boek. [Erik de Smedt]