Monsterlijke microben : alles over nuttige bacteriën en gemene virussen

In navolging van initiatieven in Duitsland en Nederland, stellen sinds 2005 ook de Universiteiten van Leuven en Antwerpen één keer per jaar hun deuren open voor kinderen. De kinderen komen er alles te weten over wetenschappen, psychologie, geschiedenis etc. Het is een overdonderend succes ? duizenden kinderen nemen deel ? dat ieder jaar meer navolging kent. Professoren leven zich uit in het begrijpelijk maken van hun leerstof voor een heel wat jonger publiek dan ze gewoonlijk voor zich hebben. Marc Van Ranst en Luc Van Meervelt, twee professoren van de KU Leuven die hebben meegewerkt aan de kinderuniversiteiten, verleenden ook elk hun medewerking aan een boek over hun specialisatie, resp. Het broeikaseffect, of Waarom warmt onze aarde op?, met een tekst van Kathleen Vereecken en illustraties van Benjamin Leroy, en Monsterlijke microben en hoe ga je ze te lijf?, met een tekst van Geert Bouckaert en tekeningen van Sebastiaan Van Doninck.
Professor Marc Van Ranst is microbioloog. Hij bestudeert microben. Haarfijn doet hij uit de doeken wat wetenschappers precies verstaan onder microben: het zijn kleine, met het blote oog onzichtbare wezentjes, micro-organismen, die zich laten onderverdelen in vier groepen: de bacteriën, de virussen, de parasieten en de schimmels. Kinderen krijgen vroeg of laat ook te maken met deze kleine levensvormen. Vaak worden ze door volwassenen voorgesteld als kleine, kwaadaardige beestjes. Prof. Van Ranst laat kinderen zien dat er ook goede of nuttige bacteriën zijn, zoals de yoghurt of een bacterie die aangespoelde olie op het strand opruimt. Bacteriën op onze huid en in onze darmen beschermen ons tegen indringers. Het boek bulkt van de interessante weetjes. Zo ontdekten wetenschappers fossiele bacteriën op een meteoriet van Mars. Door een elektronenmicroscoop bekeken, zien bacteriën eruit als kleine vleeskroketjes, virussen als voetballen. Lezers komen te weten hoe micro-organismen zich voortplanten: bacteriën kunnen zichzelf gewoon delen, virussen kapen cellen van hun gastheer en fotokopiëren zichzelf. Om zich voort te planten, hebben ze wel goede omstandigheden nodig, bv. met een temperatuur tussen de 15 en de 40 graden celsius. Er wordt ook uitgelegd waarom we onze handen moeten wassen voor het eten. Alles om bacteriën minder kansen te geven en zo onze eigen gezondheid te verbeteren. Als het echt ernstig wordt, kan je antibiotica nemen of krijg je een prik. Daarna komen verschillende ziekten aan bod die door bacteriën, virussen of parasieten worden veroorzaakt, zoals griep, aids en malaria. Ebola wordt geklasseerd als het gemeenste virus. Maar er wordt ook gewezen op de virussen die de mens al overwonnen heeft, zoals mazelen, rode hond en polio.
Het positiefste aan dit boekje zijn de praktische proeven, die de kinderen met hulp van een volwassene zelf kunnen uitvoeren. Hierbij worden de lezertjes op speelse wijze ook gestimuleerd om een wetenschappelijke houding aan te nemen door op voorhand hun verwachtingen op te schrijven, tijdens de experimenten hun bevindingen te noteren en deze nadien te vergelijken met hun verwachtingen.
Professor Luc Van Meervelt is chemicus. Hij verleende zijn medewerking aan Het broeikaseffect, of Waarom warmt onze aarde op?. Op het eerste gezicht kan dit verrassend lijken ? is de opwarming van de aarde niet meer iets voor klimatologen? Maar Van Meervelt legt duidelijk uit waarom chemie zo belangrijk is voor het begrijpen van klimaatsveranderingen. Het heeft allemaal te maken met moleculen zoals ozon. Het gat in de ozonlaag is iets waar kinderen vaak over horen praten. Dit gat is een probleem omdat de ozonlaag de aarde beschermt tegen de schadelijke stralen van het zonlicht, zodat we niet meteen verbranden. Gelukkig gaat het de goede kant uit. Vijfentwintig jaar geleden was het gat groter, maar doordat we cfk's hebben gebannen, zien wetenschappers dat het gat kleiner wordt en zich langzaamaan het dichten is. Maar er is meer aan de hand met ozon: in de zomer wordt gemeld dat er te veel ozon in de lucht is en dat kinderen, bejaarden of astmalijders minder moeten bewegen. Dit gaat echter om ozon in de onderste luchtlagen, die wordt veroorzaakt door vervuiling, vooral uitlaatgassen van auto's.
Maar het hoofdthema van het boek is de opwarming van de aarde. Van Meervelt legt uit hoe wetenschappers hebben vastgesteld dat het klimaat wel degelijk verandert onder invloed van de mens. Er wordt ook uitgelegd wat de gevolgen zullen zijn van de opwarming: de zeespiegel zal stijgen en er komt minder water op plaatsen waar nu al een schaarste heerst, waardoor er minder eten is. Natuurgebieden worden bedreigd. Zo wordt een realistisch beeld geschetst van wat ons te wachten kan staan. Maar het boek wil met een positieve noot eindigen: "Niemand verwacht dat je in een koud en donker huis gaat zitten kniezen over alles wat we fout doen. Met schuldgevoelens schieten we geen meter op." Eerst wordt uitgelegd wat overheden doen om het tij te keren, maar de meeste aandacht gaat toch uit naar wat kinderen zelf in hun eigen omgeving kunnen doen: minder met de auto (laten) rijden bv., of recycleren. Toch zullen we realistisch moeten zijn en beseffen dat de opwarming, nu ze een keer in gang is gezet, niet zo snel zal kunnen worden gestopt. Het zal allicht generaties duren, maar verandering is mogelijk, als we er vandaag met z'n allen aan beginnen.
Het broeikaseffect, of Waarom warmt onze aarde op? bevat minder doe-opdrachten dan Monsterlijke microben en hoe ga je ze te lijf? De opdrachten die worden aangeboden, zijn vaak nogal abstract, soms gevaarlijk of moeilijk uit te voeren. Beide boeken bevatten wel korte quizjes waarmee de kinderen hun kennis kunnen testen, maar ze komen heel erg schools over. De illustraties in beide boekjes zijn grappig en verluchtend. Het is wel jammer dat er helemaal geen gebruik is gemaakt van fotomateriaal om bv. aan de kinderen te tonen hoe een autoclaaf er in werkelijkheid uitziet.
Alles bij elkaar genomen zijn dit zeker leuke boekjes, die kinderen met een interesse voor wetenschap zeker zullen boeien. Er is wel wat begeleiding nodig, een volwassene die bepaalde termen of begrippen kan uitleggen, of misvattingen kan voorkomen ? zo zal een 'cel' veel kinderen toch in de eerste plaats aan een gevangenis doen denken.
[Jeroen Stevens]