Persoonsgegevens

Iemand moet Elfriede Jelinek belasterd hebben, want zonder dat ze iets fout gedaan had, kreeg ze op een dag belastingcontrole. Het is het begin van een kafkaëske episode in Jelineks leven. Omdat ze wordt verdacht van fraude eist de fiscus inzage in al haar documenten, ook haar intieme briefwisseling en e-mails. Op zoek naar bewijzen wordt haar computer en zelfs haar literaire archief in beslag genomen, en ze wordt behandeld als een hond.

Deze redeloze belastinginspectie van de kleine garnaal die de Nobelprijswinnaar eigenlijk toch maar is, vormt de aanleiding voor een virulente tirade tegen de vele financiële wanpraktijken die ongemoeid worden gelaten en het grootkapitaal dat op veel meer coulance mag rekenen: postbusfirma's, grote bedrijven die hun geld naar het buitenland versluizen, fiscale voordelen voor bepaalde ondernemingen, sporters die belastingen ontduiken. Heel wat schandalen (onder andere het gesjoemel van Duitse iconen als Volkswagen, Boris Becker of Franz Beckenbauer) komen voorbij en worden van sarcastisch commentaar voorzien.

Maar de woede geldt ook en vooral haar persoonlijke situatie. Jelinek voelt zich onschuldig vervolgd en dat roept herinneringen op aan de vervolging van haar Joodse familieleden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Een tante werd gedeporteerd naar Auschwitz, een oom overleefde Dachau, maar pleegde na de oorlog zelfmoord. De suggestie wordt gewekt dat de wijze waarop de belastingdienst haar aanpakt vergelijkbaar is met de manier waarop haar verwanten behandeld zijn. De belastingcontroleurs noemt ze “strevers in staatsdienst”, wat alludeert op de ambtenaren die tijdens het naziregime volgzaam bevelen uitvoerden, meelopers waarop het vernietigende systeem draaide. Jelinek insinueert dat de fascistische mentaliteit Duitsland nog steeds regeert.

Het hele boek drijft op dit soort parallellen en ook op stilistisch vlak is associatie het principe. Het verhaal wordt eerder door klank- en betekenisovereenkomsten voortgestuwd dan door de plot, waardoor het geen rechtlijnige of chronologische vertelling is. Persoonsgegevens heeft eigenlijk meer weg van poëzie. Jelinek maakt overdadig gebruik van homonymie (de Romeinse stadhouder Pontius Pilates roept bijvoorbeeld het fitnessmethode pilates op), antonymie (Wit-Rusland tegenover zwart geld), de stapeling van begrippen uit hetzelfde betekenisveld (lijm - vastgeketend - vliegenvanger - pleisters - plakken - tegen de muur plakken) of woordspel op basis van klankgelijkenis (“uw boeken kunt u vasthouden of weggooien, want boekhouding is er niet verplicht. We kunnen u helpen met de geboekte opbrengsten, we hebben immers een boekhoudkundig certificaat, en boeken hebben we ook.”). De meerduidigheid en bijzondere betekenislagen laten zich zo tussen de woorden en de lijnen lezen.

Persoonsgegevens heeft iets paradoxaals. Het is tegelijk sardonisch en lyrisch, pijnlijk maar ook bijzonder grappig. En het geeft een inkijk in de persoonsgegevens van zijn sfinxachtige auteur. Want Jelinek, die altijd zeer terughoudend was met informatie over haar privéleven, schreef als reactie op wat zij als een schending van haar privacy heeft ervaren haar meest autobiografische boek tot nu toe.

Vertaald door Inge Arteel. Querido, 208 blz., € 23,99 (e-boek € 13,99) Oorspr. titel: 'Angabe der Person'.