De republiek
Joost de Vries
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Uitgeleend
|
Prometheus, 2024 |
VERDIEPING 3 : NIEUW DUIZENDZINNEN : DEVR |
Christophe Van Gerrewey
ua/an/20 j
Het viel te verwachten dat een historische roman van Joost de Vries niet lang meer zou uitblijven. Hij studeerde geschiedenis, is adjunct-hoofdredacteur van De Groene Amsterdammer , en zijn personages - gediplomeerd, intellectueel, met een brede interesse - wentelen zich voluit in de westerse cultuur. Dat de geschiedenis bestaat, is wat hun leven decorum en distinctie geeft; het verleden is een pakhuis vol anekdotes, plannen en referentiepunten. In De Vries' bijdrage aan De tien , het boek waarin uitgeverij Das Mag in 2014 de “beste jonge schrijvers uit Nederland en Vlaanderen” verzamelde, beschreef hij zo een re-enactment van de Slag bij Waterloo (1815): het hoofdpersonage geeft zichzelf op als vrijwilliger om te doen alsof hij sterft - “een fijne, niet-droevige vorm van eenzaamheid”.
De Vries is weleens van nostalgie beschuldigd. Zijn vorige roman, Oude meesters (2017), noemde literatuurprofessor Sven Vitse “een zelfbewuste en intelligente verbeelding van mannelijk onbehagen”, maar ook “een doodlopende weg”. “De houdbaarheid van reactionaire fantasieën is stilaan voorbij”, besloot Vitse streng: “Het is dringend tijd om vooruit te kijken.” Is ook de nieuwe roman van De Vries een reactionaire fantasie?
Simone de Beauvoir
Zeker is dat het boek romantisch te noemen valt, of juister: romanesk. Hogere machten is kleurrijk, levendig en avontuurlijk; de roman wordt gedefinieerd als een vertelling die zich over een grote tijdsperiode uitstrekt - de eerste zes decennia van de vorige eeuw - en waarin levens elkaar kruisen. Twee mensen staan centraal, een man en een vrouw, en de vraag of ze het met elkaar gaan doen of niet levert de belangrijkste spanningsboog.
James Welmoed wordt aan het begin van de twintigste eeuw geboren in Nederland, is getrouwd met een Zwitserse en brengt als ambtenaar tijd door in Engeland en Nederlands-Indië. Daar ontmoet hij begin jaren 30 freule Elizabeth van Elzenburg, meer dan tien jaar jonger en welbespraakt op het brutale af. De Vries beschrijft hun ontmoetingen vanuit hun beider perspectief; om de gedachten van Elizabeth te kaderen, citeert hij uit De tweede sekse van Simone de Beauvoir, alsof zij sensitivityreaders alvast de pas kan afsnijden. Welmoed is een ambitieuze, welgestelde Nederlandse man vol zelfvertrouwen die er niet voor terugdeinst, zoals de meeste personages in dit oeuvre, om van zijn privileges te genieten. Elizabeth wordt schrijver van een ridderroman: “Ik ga niet over mezelf schrijven, wist ze: literatuur bevrijdt me van de gevangenis van mijn leven, van mijn huwelijk, mijn tijd.”
Dit boek lijkt moeiteloos geschreven en dat weerspiegelt de sierlijkheid waarmee James en Elizabeth kosmopolitisch door de twintigste eeuw schaatsen. Er overkomt hun weleens onheil, maar de techniek van De Vries verhindert dat iets echt erg wordt. Vorm en inhoud vallen samen, en daarom wordt dit boek nooit kitsch, sentimenteel of glad. Het komt door de aandacht voor detail, beschrijvingen en zelfs geluksmomenten - vogels die “in de kleuren van sorbetijs” overvliegen, of het eigen lichaam dat James blijft verbazen, “hoe het uitgestrekt voor hem lag, elke ochtend als hij wakker werd in bed”. Directe perceptie staat voorop, de zintuiglijke ervaring van hoogtepunten, eerder dan al te veel of al te langdurige reflectie.
Seks en oorlog
Dat er een wereldoorlog losbarst is erg, maar niet vreselijk. Nadat Elizabeth moeder wordt, laat De Vries haar denken: “Dat was toch het wonderbaarlijke aan het bestaan: dat er telkens zaken belangrijker zijn dan de zaken die het belangrijkst zijn. Bombardementen op Brussel en Lille, tja, en ze heeft te veel mosterd op haar brood gehad, het bijt, zit haar dwars.” Het leidt tot een sleutelscène waarin James en Elizabeth hun affaire uitleven, in de openlucht, tussen de bombardementen door.
Seks en oorlog vermengen zich met elkaar: “Hij positioneerde zichzelf, ging zo diep als hij kon in haar en zag over haar holle rug de schaduw van een vliegtuig trekken.” Het is de overwinning van de wil tot geluk op politieke en historische gebeurtenissen, maar het maakt Hogere machten ook tot een paradoxale historische roman. Actuele omstandigheden lijken er nauwelijks toe te doen; het goede leven is altijd min of meer hetzelfde. Zich de vraag stellen of dat klopt, is nagaan of Hogere machten een escapistische fantasie is of een realistisch verhaal. En ook dat is, uiteindelijk, leesplezier.
Prometheus, 304 blz., € 24,99 (e-boek € 14,99).
Bo Van Houwelingen
ua/an/20 j
'Ironie, de meesteract waarmee de menselijke geest zijn superioriteit over de wereld vestigt', schreef Ernest Renan in 1859. O, wat voelt het goed om een stuk over de nieuwe roman van Joost de Vries te beginnen met een citaat van een 19de-eeuwse Franse filosoof. Want: lekker highbrow, beetje snobby maar meteen ook maar bekennen dat ik verder weinig van Renan weet, want het moet wel sympathiek blijven; helemaal à la De Vries (1983), werkzaam bij De Groene Amsterdammer, medemaker van de gezellige podcast BoekenFM en het soort schrijver voor wie je het woord romancier wilt gebruiken.
Het citaat is bovendien treffend voor Hogere machten, De Vries' vierde roman, waarin de ironie opnieuw alom aanwezig is. Eerder werk, zoals zijn debuut Clausewitz (2010) en de roman Oude meesters (2017), werd bevolkt door jongens die met een ironische levenshouding het echte leven, en dus échte gevoelens, handig uit de weg wisten te gaan. In Rustig aan, tijger (2020) werd deze levenswijze via verschillende verhalen over goedgebekte Randstedelijke millennials verder beschouwd en becommentarieerd.
Ook in Hogere machten zijn vrijwel alle personages weer uitermate eloquent, gevat, nonchalant én meesters van de ironie: ze hebben ironische gesprekken, spelen ironische spelletjes en gaan naar ironische feestjes zoals een Titanic-feestje 'wat gewoon een feestje was, behalve dat iedereen doorweekte kleren droeg'.
Het is - in de boeken van De Vries maar ook in werkelijkheid - steeds de bourgeoisie die zo verzot is op een vlijmscherpe ironische omgangsvorm. Sterker nog: ironie is een van de instrumenten ter onderscheiding van die hoge burgerij. Met zoiets als het goed getimed optrekken van een wenkbrauw kan de mensheid in tweeën worden gekliefd: zij die het snappen en zij die het niet snappen.
Elizabeth van Elzenburg snapt het. Als dochter van een rijke koloniaal op Java snapt ze het al zo'n beetje sinds haar geboorte. Ze is een pretentieuze millennial - zij het uit de vorige eeuw, we zitten in 1933 - die dingen zegt als: 'Ik ben op een oudtestamentische manier ongesteld, mam', 'Omijngod' en 'Biiiihiiitch'. Ze hongert naar kennis, naar avontuur, naar leven. En daar is dan James Willem Welmoed, hij snapt het ook, maar heeft het moeten leren en is zodoende een ongenaakbare diplomaat geworden, half Engels half Nederlands, stille wateren diepe gronden, van niemand onder de indruk behalve van háár, Elizabeth.
Samen snappen ze álles. Beter nog: ze ontstijgen het intellectuele en betreden de nauwelijks ontgonnen wereld van het gevoel. Vóélen dat je leeft, niet dénken dat je leeft, dat is voor de over-ironische, cerebrale mens iets bijzonders. Als ze elkaar voor het eerst vasthouden, in zee, is dat een haast baarmoederlijke beleving: 'Ze had haar armen om zijn nek, hij hield haar vast, ze rustten uit op het wiegen van de golven. De minuten voelden als uren, horloges stonden stil. Geen seconde dacht Welmoed na over zichzelf, over alle rollen die hij voor zichzelf zag. Ook Elizabeth voelde geen verleden, geen context. Ze waren hier.'
Wat uiteraard niet wil zeggen dat ze nog lang en gelukkig leefden. Want Welmoed is getrouwd, Elizabeth gaat studeren in Oxford ('Het idee was: wees onafgebroken indrukwekkend, zonder zelf ooit ergens van onder de indruk te zijn') en bovendien zit de Tweede Wereldoorlog eraan te komen. 'Witte wijn en kunstpraat, en ergens halverwege de avond werden Holland en België geblitzkriegd.'
Precies in zo'n zinnetje zit de achteloze schwung die de stijl van De Vries markeert. Hij is een zelfverzekerde verteller, het verhaal zo meester dat hij zich allerlei frivoliteiten kan permitteren. Opsommingen, een topdrie van 'allerergste dingen van een etentje', dialogen als tennisrally's; pok-pok-pok, geen gedoe met overgangen die soepel of naturel moeten zijn, gewoon van je hopla, een beetje associatief ook, geintjes, 'Alles went, ook een bombardement', plus brieven, transcripties van een radio-interview en uiteraard een handjevol aforismen ('Fantasieën van koningen zijn realiteiten in afwachting') - altijd in het volste vertrouwen dat de lezer daar allemaal geen vraagtekens bijzet, want hé, hij is toch gewoon een goed verhaal aan het vertellen? En ja, dat is hij.
En toch is Hogere machten De Vries' meest serieuze roman tot nu toe. Omdat hij zijn personages meerdere decennia volgt, móét het op een gegeven moment wel uit zijn met de spielerei - al was het maar omdat het anders een irritant, gevoelsarm boek was geworden. Elizabeth en Welmoed komen op een gegeven moment in conflict met hun beschaving; hoe kun je het ene moment rapporten lezen over oorlogsmisdaden en het volgende moment een sandwich zonder korstjes bestellen? Of op een feestje staan kletsen en het volgende moment je echtgenoot kwijt zijn?
In die zin gaat Hogere machten verder waar De Vries in eerder werk stopte: daar waar het leven helemaal doorleefd moet worden en ironie geen uitweg meer biedt, hoogstens een act is - een meesteract, om maar eventjes terug te grijpen op Renan - een sketch waarmee we beschavinkje spelen: kijk ons eens goed doorhebben hoe de wereld werkt. En ondertussen niets kunnen uitrichten tegen krachten die de werkelijke beschaving te gronde richten.
'Dat was toch maar het wonderbaarlijke aan het bestaan: dat er telkens zaken belangrijker zijn dan de zaken die het belangrijkst zijn', peinst Elizabeth als de Tweede Wereldoorlog is uitgebroken, een gedachte die net zo goed over onze tijd gaat. Kijk aan, subtiel verpakt engagement, laat dat maar aan Joost de Vries over.
Hogere machten is minder grappig, minder onstuimig en minder spannend dan eerder werk, maar wel een beter boek. De Vries is gegroeid, kiest een kalmer tempo zonder vaart te verliezen, deinst voor een beetje ernst niet meer terug en heeft tegelijkertijd de lichtheid niet verloren. Punten voor de beschaving.
Prometheus; 304 pagina's; € 24,99.
(bvds)
ua/an/16 j
****
Nominaties allerhande, de Gouden Boekenuil voor 'De republiek' (2014) en vorig jaar nog de Frans Kellendonkprijs voor zijn gehele oeuvre: over een gebrek aan waardering kan Joost de Vries niet klagen. Na drie romans, een verhalenbundel en een aantal essaybundels komt de adjunct-hoofdredacteur van De Groene Amsterdammer na zeven jaar met een nieuwe roman. Of hij met 'Hogere machten' opnieuw zal meespelen voor de prijzen? Die kans zit er dik in.
Ook dit boek draait rond het thema dat de kern vormt van De Vries' schrijverschap: de kloof tussen hoofd en hart. Tegen de achtergrond van imperialisme en kolonialisme ontmoet hoofdfiguur James Welmoed, half Nederlands, half Brits, de 18-jarige Elizabeth van Elzenburg. Welmoed, een stabiele rijksambtenaar, is gehuwd met de Zwitserse Connie, maar laat zich alsnog meeslepen in een avontuur met Elizabeth. Zij wordt na haar klassieke studies in Oxford zelf schrijfster en trouwt met de Britse oorlogsschilder Julian Newman, de zoon van haar prof. Hun affaire blijft hun hele leven bestaan, in verschillende stadia van afstand, die grotendeels bepaald worden door het lot van de geschiedenis.
Net als in 'De republiek' en 'Oude meesters' situeert De Vries zijn verhaal in een welgesteld en burgerlijk milieu. Dat is verfrissend, in een tijd waarin de Edouard Louis' van deze wereld vooral hun lower class-achtergrond verliteraturen. Met nauwelijks verholen nostalgie beschrijft De Vries de gebruiken en gewoontes die je, als lid van de hogere klasse, nu eenmaal kent omdat je de tradities van de vorige generaties aangeleerd hebt gekregen. Natuurlijk zit er ook kritiek in het boek - op uitbuiting, op kolonialisme, op seksisme, op Nederland - maar dat is niet waar het De Vries om te doen is. Werkelijk geïnteresseerd is de auteur eerder in de manier waarop de grote willekeur van de geschiedenis de individuele levenslijnen van James en Elizabeth heeft vormgegeven. Aan de hand van zijn twee hoofdfiguren schetst hij de neergang van een oud, vooroorlogs ancien régime, aristocratisch in zijn omgangsvormen, maar blind voor de eigen macht en voor de gevolgen van de uitoefening daarvan. 'Compartimentering', stelt de bijzonder aanwezige verteller, zo loste die generatie die tweespalt op. Neem de 'conventionele' Welmoed, een soort standaard-Nederlander die af en toe iets weg heeft van 'teflon' Mark Rutte, aan wie De Vries eerder een boek wijdde: 'In de ene kamer van zijn hart was hij loyaal aan Connie (...) in de andere kamer wilde hij loyaal zijn aan zichzelf, aan diegene die hij wilde zijn. De deuren tussen die kamers waren gesloten.'
Maar dat is inhoud. Ronduit virtuoos is de vorm waarin eeuwige bolleboos De Vries zijn verhaal giet. Als een meestertovenaar springt zijn alwetende, manipulatieve verteller staccato van het ene perspectief naar het andere, van een vroeg decennium naar een laat en weer terug, van een Europese hoofdstad naar een Indische kampong naar een archeologische site op Kreta. Erg geslaagd is hoe De Vries tal van scènes zijdelings inleidt, vanuit het perspectief van een getuige of een minder centraal personage, alsof je telkens een oprit neemt naar het Grote Verhaal - om er dan weer af te rijden en opnieuw te beginnen. Vaart, humor, vlotheid, rijke taal (met onder andere Welmoed die 'zeekapiteinesk' uit het raam staart), een nonchalant-ingenieuze verteltrant: 'Hogere machten' heeft alles wat De Vries doet uitsteken boven zijn generatiegenoten. Maar.
Dat de kloof tussen hoofd en hart te groot is, werd ook wel over De Vries' eerdere romans gezegd. 'Hogere machten' wordt expliciet als liefdesroman gepositioneerd. Maar ook de verhouding tussen Welmoed en Elizabeth lijkt De Vries vooral te interesseren als structuurelement, alsof hij de poppenspeler is die het reuzeprettig vindt de personages in een bepaalde positie te plaatsen. 'Hogere machten' biedt leesplezier te over, maar zelfs in deze 'liefdesroman' blijft De Vries' interesse in de binnenwereld van zijn personages al te beperkt.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.