Kamermuziek

Schoon was het eens, schreef Paul van Ostaijen in karmijnrode letters in De feesten van angst en pijn , ,,iemand speelde BACH in / de buurkamer. Voor hem was er op dat moment weinig reden om de wereld nog schoon te vinden. Bach verdween en wat overbleef was een ,,fatalisties liedje''. In Kamermuziek , de nieuwe roman van Paul Mennes, klinkt Radiohead in de buurkamer, of Die Walküre van Wagner, of Tori Amos, of zelfs ,,Last Christmas'' van Wham!. Allemaal fatalistische liedjes die het verhaal over Sam Penn begeleiden. Het is geen muziek die voor verstrooiing moet zorgen. ,,Ik voel me nog altijd zo ellendig als een nummer van Radiohead, zegt Sam op de slepende maat van de soundtrack van zijn leven. Het is niet dat zijn leven wordt gedicteerd door de pessimistische muziek die door de jaren heen is geproduceerd, maar er zijn wel veel nummers die zijn wedervaren treffend illustreren. Zo is het feit dat er geen melk in huis is tot twee keer toe de voorbode van gebeurtenissen die Sams leven totaal overhoop zullen gooien. En dan klinkt er alweer een liedje op de achtergrond. Het is vooral de onvermeld gebleven tweede zin van de jaren-zestighit ,,No milk today'' van Herman's Hermits die het onheil aankondigt: ,, My love has gone away.

Verdwenen liefde, of geborgenheid, lijkt in het eerste deel van Kamermuziek het grote probleem van de dertigjarige Sam te zijn. Hij vertelt zijn psycholoog, mevrouw Feldbiss, over zijn moeizame relatie met zijn ouders, die hem op onsubtiele wijze te verstaan hebben gegeven dat hij maar eens op eigen benen moest leren staan. Maar gaandeweg blijkt dat Sam een heel ander probleem heeft. Hij blijkt niet om te kunnen gaan met de al te gedifferentieerde samenleving van de eenentwintigste eeuw.

,,Kunst weerspiegelt altijd de tijd waarin het gemaakt is,'' zegt Sam ergens in Kamermuziek . De boeken van Mennes beantwoorden aan die stelregel. Hij is een meester in het portretteren van de moderne samenleving. In al zijn romans laat hij zien dat de mens eigenlijk niet tegen het informatietijdperk bestand is. Of zijn personages nu ten onder gaan aan een teveel aan keuzes, zoals in Soap , of aan hoogmoed, zoals in poes poes poes , maakt niet veel verschil. Ten onder gaan ze toch. In Kamermuziek ziet de wereld er niet veel rooskleuriger uit, maar in dit boek stelt Mennes wel de vraag wie uiteindelijk het slechtst af is: Sam, de ogenschijnlijke gek, of de normale' wereld om hem heen.

Het minste wat je van Sam Penn kunt zeggen, is dat hij niet goed functioneert. ,,Ik voel me alsof ik in een computerspel geblokkeerd ben geraakt op een level dat veel te moeilijk voor me is, geeft hij toe. Die uitspraak betekent meer dan dat hij zich niet kan aanpassen aan de maatschappij. Sam leeft namelijk helemaal niet in de echte' wereld. Hij is daar minstens twee stappen van verwijderd. Nadat zijn ouders hun tv beveiligden met een wachtwoord en hun zoon met de hulp van een televisieprogramma resoluut het huis uitzetten, trekt Sam zich definitief terug in de comic en de tekenfilm.

Terwijl het fenomeen televisie voor de meeste mensen in Kamermuziek hun eerste natuur is, ziet Sam het als iets vijandigs. ,,Soms denk ik dat het al dat gezeur op televisie is dat me gek maakt. Je raakt er zo afgestompt van. 52 mensen kwamen om.' Om wat? Toch is het niet het teveel aan informatie waardoor Sams processor - om in dezelfde beeldspraak te blijven - oververhit raakt. Het zijn niet de aanslagen op de Twin Towers, de moord op Theo van Gogh of Joe van Holsbeeck die Sams wereld beheersen. Het zijn juist de verhalen die om het leven heen zijn gefantaseerd die hem totaal opslokken. Of eigenlijk: het zijn die fantasieën die voor hem meer werkelijkheidswaarde hebben gekregen dan de door de tv getoonde realiteit. ,,Mijn grootmoeder is gek op elf september, vertelt Sam aan zijn therapeut en vervolgt: ,,In het begin was ik daar blij om, zo had ze het tenminste niet over de Tweede Wereldoorlog, maar dit gaat ook vervelen.

Het is niet het nieuws op zich dat gaat vervelen, maar het idee dat de televisie een vorm van werkelijkheid is. Hoe echt is immers een wereld die ,,is ontworpen om er op een beeldscherm goed uit te zien, maar zich nooit tastbaar aan je openbaart? Dat is een schijnwereld die - als zij zich toch eens in het echt laat zien - ,,grotesk aanvoelt. Bovendien is het maar de vraag in hoeverre de mensen in Sams omgeving de werkelijkheid hebben aanvaard. Sams ouders hadden de hulp van een televisieprogramma nodig om hun leven een nieuwe start te geven, zijn huisgenoot, de ,,koning van de logica, leidt een totaal gedigitaliseerd leven en zijn psycholoog zoekt steun bij een occult consulente. Iedereen zoekt met andere woorden bescherming tegen de werkelijkheid. Het verschil met Sam is dat zijn vlucht in de wereld van de comic en de tekenfilm erg ver afstaat van de geaccepteerde, volwassen' manieren om de realiteit het hoofd te bieden. Wat moet je immers denken van een man van dertig die nog steeds helemaal opgaat in stripverhalen?

,,Maar het zijn metaforen, Emilie! zegt Sam over die strips tegen zijn huisgenote, die zich probeert te bekwamen in de waarzeggerij. Het argument maakt niet veel indruk. Toch laat Sam hier - onbewust - zien dat hij de enige is die geen uitvlucht zoekt in een bovennatuurlijke of virtuele wereld, maar in een kunstvorm die een afgeleide is - een spiegel wil zijn - van de echte wereld. Het is ook niet toevallig dat de enige echt begrijpelijke nieuwsitems in Kamermuziek gaan over twee als Batman en Spiderman verklede mannen, die met hun ludieke acties aandacht willen vragen voor gescheiden vaders die hun kinderen niet meer mogen zien.

De poging om van al die werkelijkheidsbelevingen één geheel te smeden, is zinloos. De wereld is geen doorlopend verhaal. In plaats daarvan presenteert ze zich als een keuzemenu. De hoofdstukken van Kamermuziek zijn opties in een geautomatiseerd telefoonmenu dat loopt van ,,Druk op 1: de natuurlijke gedragspatronen van zoogdieren, via ,,Druk op 2: de tovenaar van DOS tot ,,Druk op 3: spraakhond. Tussendoor hoor je kamermuziek: fatalistiese en al even gefragmenteerde liedjes van Radiohead die niet veel goeds beloven voor het telefonisch consult.

Daarmee eindigt het boek niet. Er volgt nog een laatste gesprek tussen Sam en zijn psycholoog. Hij vertelt haar dat hij definitief kiest voor de afgeleide werkelijkheid, maar kan dit inmiddels inkleden met argumenten uit de volwassen wereld (er is liefde in het spel), zodat hij eindelijk een plek in de maatschappij gevonden lijkt te hebben. ,,Sluit af met hekje heet dit deel van Kamermuziek sarcastisch, om het (relatieve) isolement van Sam nog eens extra te onderstrepen.

Kamermuziek is een misleidend simpele vertelling die uiteindelijk een even intelligente als grappige én confronterende analyse blijkt van de westerse beschaving. Een bedrieglijke wereld waaraan te ontkomen is als je stug volhoudt.

Je kunt er niet naast kijken. In Kamermuziek , Paul Mennes' jongste, duiken her en der tussen de tekst woord- en zinflitsen op: Entropie. Stampertje. Er zijn veel kamers in mijn huis. Het zijn allemaal gedachteflarden van de dertigjarige Sam Penn. ,,De helft van zijn hoofd lijkt de hele tijd scrabble te spelen,'' schrijft Mennes over zijn hoofdpersonage, maar ik durf te vermoeden dat het verschijnsel zich ook bij hem voordoet. ,,Bij iedereen,'' zegt hij, ,,alleen heeft men het veelal met muziek. Dat ene liedje dat je 's morgens hoort en de hele dag door het hoofd blijft malen? Ik heb dat ook met woorden. Toen ik de titel van Brusselmans' nieuwe boek hoorde, Muggepuut , voelde ik haast hoe dat woord zich in mijn hersenen vasthaakte en in een loop terechtkwam. Op den duur wilde ik het zelfs op straat naar mensen roepen: Muggepuut! Muggepuut!' ''

Bij Sam zijn die opdringerige gedachteflitsen minder onschuldig. In het eerste hoofdstuk treft de lezer hem aan op de sofa bij dokter Feldbiss, en er vallen woorden als ,,angst'' en ,,pillen''.

Mennes heeft die woordblokjes niet zonder bedoeling tussen zijn verhaal gelegd. Hij reikt ze geveinsd willekeurig aan, maar eigenlijk stippelt hij zo de motieven van het boek uit en introduceert hij zijn psychotische hoofdpersonage ,,zonder dat de lezer meteen denkt: Jezus, wat een nutcase !'' Bij Mennes valt geen mus zonder reden van het dak. ,,Het is een tic,'' geeft hij toe, ,,die ik van de ongeëvenaarde Jeroen Brouwers heb.'' Het maakt van Kamermuziek een bedrieglijk boek, want hoewel het zich zeer vlot laat lezen, denk je aan het eind meteen: ,,Nog eens''. Het boek is een web, dat op zijn beurt weer past in het web van Mennes' oeuvre.

Kamermuziek is, zeg maar, als moderne kunst: dat kan ik ook, roept iedereen, tot men de taal echt wil begrijpen. Mennes is verrukt met deze definitie, want ,,dat is exact wat ik probeer te doen. Ik ben niet toevallig een Kraftwerk- fan. De eerste keer dat ik hun muziek hoorde, dacht ik: poepsimpel - zeven geluidjes drie minuten aanhouden - maar ook na twee decennia ontdek ik nog nieuwe dingen in hun nummers. Het komt eropaan een boek te construeren waarin je de motieven niet te zwaar aanzet, zodat het ook bij een tweede lezing waardevol blijft. Maar je mag dat ook niet zo onderkoeld doen dat het hermetisch wordt. Juist doseren is een moeilijke oefening. In dit boek geef ik voor het eerst meer aanwijzingen, bijvoorbeeld waarom de therapeute Feldbiss heet, maar zeker niet om de lezer bij het handje te houden. Liever nog word ik fout begrepen dan dat men mij daarvan zou kunnen beschuldigen.''

Zonder te veel te willen verklappen: er wordt nogal wat verhuisd in Kamermuziek en niet altijd vrijwillig. Sams ouders vinden het de hoogste tijd dat hun zoon het huis uitgaat en nemen een televisieprogramma onder de arm om hem dat duidelijk te maken. Pas wanneer onder het oog van een camera zijn kamer tot biljartkamer wordt omgebouwd, begrijpt Sam dat hij niet langer welkom is in Hotel Mama. ,,Als ik in beeld wil brengen dat jonge mensen langer thuis blijven, kies ik geen 22-jarige die na een goed gesprek met zijn ouders weggaat. Ik vergroot zoiets uit, stuur het in de richting van het groteske, want satire is mijn vorm. Tegelijk is dat drastische symptomatisch voor het totale gebrek aan communicatie binnen dat gezin. Want, meer dan over waanzin, gaat Kamermuziek over gezinnen, over ouders en hun kinderen, en over miscommunicatie.''

Zoals dat gaat met familie behoudt ook Sam, ondanks alles, een familiebinding. ,,Hij haatte het als zijn vader blootsvoets was,'' schrijft Mennes. Sterker kon hij de vader-zoonrelatie niet typeren. ,,Het beeld komt uit mijn jeugd. Ik herinner me hoe mijn vader eens ziek en blootsvoets naar het werk belde. Het was vreemd de patriarch zo kwetsbaar te zien.'' Ook de therapiesessies zijn met te groot gemak beschreven om op internetresearch te zijn gebaseerd. ,,Ha, de hamvraag,'' lacht hij. ,,Eind jaren tachtig heb ik inderdaad een fameuze crash gehad. Binnen het jaar waren mijn studies twee keer mislukt, mijn relatie was op de klippen gelopen en mijn moeder gestorven. Omdat ik bang werd dat het fout zou aflopen, ben ik een tijdje vrijwillig naar een psychiatrische observatieafdeling gegaan. Na drie maand werd ik doorverwezen naar Kortenberg, waar ik na een week inzag: ofwel blijf ik en zit ik hier tot het eind van mijn dagen, ofwel krijg ik weer greep op mijn leven. Ik heb voor dat laatste gekozen, tenzij ik natuurlijk zo gestoord ben dat ik daar nu nog zit en dit gesprek een bedenksel van mijn zieke geest is.''

Mennes' moeder is dood. Sam vraagt zijn therapeute dus niet voor niets of zij Bambi een goede film vindt? ,,Mij gaat het vooral om Stampertje, want ook in dit boek zitten veel konijnen. Konijnen staan voor vruchtbaarheid, ze zijn lief en pluizig, maar eten ook hun kinderen op als je ze twee seconden de kans geeft.''

Nauwelijks is Sam het huis uitgezet, of hij zoekt een nieuw soort gezin. Eerst trekt hij in bij zijn grootmoeder, later richt hij met Otter en Emilie een alternatief gezin op. ,,Otter is wat men in Japan een otaku noemt, iemand die op zijn kamer leeft en enkel via zijn computer met de buitenwereld communiceert; Emilie, genoemd naar het cult gothic stripfiguurtje Emily the Strange, staat voor het emotionele. Als Sam kapitein Kirk is, dan is Otter Mr. Spock en Emilie dokter McCoy. Die driehoek had ik in gedachten, want het is een uitstekende manier om in een drama conflict te krijgen.''

Naast Star Trek worden ook Batman, Donnie Darko, the Sims, Radiohead en Wagner opgevoerd. Mennes' intertekstuele verwijzingen zijn heel ongelijksoortig. ,,Het is heel typerend voor mij om zogenaamde hoge en lage cultuur door elkaar te klutsen, maar hier heb ik specifiek voor comics gekozen om zo het 9/11-thema in het boek te herhalen. Bovendien geven ze aan dat Sam zijn jeugd probeert te rekken.'' Aanvankelijk bieden zijn strips hem ook voldoende houvast, maar gaandeweg zoekt hij meer contact met Otter en Emilie. ,,In een poging samen iets te doen, spelen ze zelfs live Cluedo, nog een motief in het boek en ook de bron voor de setting: een groot huis, waar iedereen zijn kamer heeft en er misschien iemand wordt vermoord. Vandaar ook de titel van het boek, want er wordt veel van kamer naar kamer geswitcht en tegelijk is kamermuziek de term voor een kleine bezetting. Bovendien verwarde mijn moeder de term, bizar genoeg, met ketelmuziek.''

Geen Mennes zonder dat er op televisie en het consumentisme wordt gefoeterd. In Kamermuziek doet hij dat via een verhaal-in-het-verhaal, een hilarische persiflage op Sex and the City . ,,In een poging toch iets met zijn leven te doen begint Sam scenario's te schrijven. Omdat de lezer zich dan gaat afvragen wat hij schrijft, geef ik een voorbeeld dat way over the top is, 2000 procent camp. Tegelijk biedt het mij de kans bedenkingen te formuleren bij een tv-programma waarin alle personages rijk en blank zijn en in Manhattan wonen.'' En waar het al of niet hebben van seks afhangt van het merk schoenen dat iemand draagt. ,,Vlak na de schietpartijen in Antwerpen had men het heel snel over gothics. Daarom is Emilie gothic en zegt ze op een bepaald moment: Jezus, Sam, het is niet omdat je een lijntje onder je ogen trekt dat je een seriemoordenaar bent.' Welnu, het is niet omdat iemand Dolce & Gabanna draagt, dat hij meer te zeggen heeft.''

Uit alles blijkt hoeveel Mennes ooit van televisie heeft gehouden. ,,Niet dat ik een grumpy old man ben die vindt dat vroeger alles beter was. Ik behoor gewoon niet tot de doelgroep van de televisiemakers, zoals ik ook niet tot die van caravanontwerpers behoor. Televisie en ik zijn in alle sympathie gescheiden. Tegenwoordig staat er een aquarium boven op onze tv. Als iets mij niet interesseert, kijk ik naar het boeiende paargedrag van de meervallen. En er is altijd het risico dat er 350 liter water over het toestel spat en dat wil ik dan wel gezien hebben.''

De eeuwige ironie, hét masker van de bange mens? ,,Als je het lang genoeg systematisch volhoudt, begin je op den duur aan alles te twijfelen. Ik ben van heel weinig zeker. Vandaag vind ik Kamermuziek het beste boek dat ik heb geschreven, maar als ik dat morgen weer zeg, kan het de meest ironische zin zijn die ik ooit heb uitgesproken. Ik ben als de dood om pretentieus te zijn en een manier om dat te vermijden is alles a priori ironisch te beschouwen.''

Ook Sam hanteert de ironie als wapen, maar hij is dan ook erg bang. ,,Elke mens is bang, alleen is niet iedereen even geschikt en geroutineerd om ermee om te gaan. Sam heeft duidelijk een heel dun pantser. Zelfs als hij gewoon in de woonkamer zit, ziet hij van alles rondkruipen. Is het een muis of een hallucinatie? Als ik mijn bril op heb en er licht op de binnenkant van het glas valt, staat ook bij mij die poort van de aarzeling een seconde open. Verstandelijk weet ik dat het de lamp is die in mijn brilglazen reflecteert, maar ik twijfel. Eigenlijk verdenk ik er mijn vissen van dat ze 's nachts uit hun aquarium komen.'' Spreekt hier de heks Mennes, die in Kamermuziek het occulte opvoert? ,,Het paranormale interesseert mij, maar op dezelfde manier waarop ik op National Geographic naar een documentaire over de Azteken kijk. Erin geloven? Volstrekt niet. Ik geloof eigenlijk in heel weinig. In mezelf? Vandaag toch zeker tien seconden, toen ik de tram nam om naar de Sun Wah [ een Chinese supermarkt, nvdr ] te gaan en geloofde dat ik het kon.''

Aan Kamermuziek heeft Mennes vijf jaar ,,zitten prullen''. Nochtans was de roman al in 2004 zo goed als drukklaar en zou hij, kwam dat even mooi uit, precies tien jaar na Tox , zijn debuut, verschijnen. Net dat idee haalde Mennes onderuit. ,,Ik stapte van de uitgeverij naar huis en vroeg me plots af of boeken schrijven wel nut had, of ik niet beter op een kantoor kon gaan werken. Waar haal ik de pretentie vandaan, dacht ik, en ik heb het boek toen weggegooid. Dat was het begin van twee jaar geblokkeerd voor mijn laptop zitten. Niets vond ik zelfs maar het opslaan waard.'' Uiteindelijk heeft het schrijven van columns Mennes uit zijn cocon van zinloosheid gered. ,,Dankzij de deadline kon ik niet meer aan elke regel twijfelen. Ook ben ik Japans gaan studeren, wat me dwong tenminste twee keer per week op tijd aan de bushalte te staan. Ik moest af van de idee dat alles compleet zinloos is. Alles is compleet zinloos, maar waarom zou ik mij dat meer aantrekken dan de rest van de wereld?''

Waarom zou dit ,,zomerkind'' zich niet ook een beetje amuseren? ,,Toevallig moet ik met een stel hersens leven dat alles heel donker inziet en daar kan ik maar beter het grappige van inzien. Als ik in de krant lees dat een mevrouw is verscheurd door een cheeta, dan vind ik dat zo gruwelijk dat ik meteen denk: zou die jachtluipaard vanavond op de sofa in De laatste show bij Frieda zitten? Het is een manier om mezelf te beschermen.

Trouwens, het is ook voor mijn omgeving bijzonder vermoeiend en saai om het huis te delen met iemand die continu het einde der tijden verkondigt. Het is niet omdat ik geen vrolijke jongen ben dat ik continu met een ratel ach en wee moet lopen roepen.'' Zo ook lezen Mennes' boeken, want ondanks de gruwelijke ernst zijn ze ook zeer vermakelijk. ,,Ramsey Nasr heeft eens gezegd dat ik het onwaarschijnlijke talent heb om in alles het lullige te zien. Hij heeft gelijk, denk ik, in die zin dat ik ook het onnozele in mezelf zie.''