De neoliberale strafstaat

In De neoliberale strafstaat ziet politiek filosoof Bleri Lleshi het neoliberalisme als een ernstig te nemen vijand met een stevige ideologische basis. Founding fathers als Friedrich von Hayek en Milton Friedman schoven menselijke waardigheid en individuele vrijheid naar voren en focusten niet louter op de economie. Neoliberalisme is snel common sense geworden: het is doorgedrongen in alle domeinen en wordt als natuurlijk aangevoeld en dus niet meer kritisch bevraagd. Lleshi houdt de sociaaldemocraten mede verantwoordelijk voor de consensus die op zo korte tijd ontstaan is rond de vrijemarkt-ideologie. Hij
analyseert het wezen, de opkomst en de ontwikkeling van het neoliberalisme vanuit een perspectief van de Brusselse (migranten)jongeren, die voortdurend dreigen uit de boot te vallen. Vandaar zijn nadruk op onderwijs, werkgelegenheid en huisvesting: concrete leefomstandigheden die de ontwikkeling van jongeren meebepalen. Die jongeren staan voor talrijke andere groepen die omschreven worden als het ‘precariaat’: daklozen, armen, alleenstaande moeders, druggebruikers en werkende armen. Concepten als solidariteit, gelijkheid, rechtvaardigheid en herverdeling – die centraal stonden in de naoorlogse welvaartsstaat – hebben plaats geruimd voor termen als activering, participatie, eigen verantwoordelijkheid en verantwoord burgerschap. Termen die op het eerste gezicht heel positief klinken, maar Lleshi toont de achterkant van de neoliberale praktijk: afbouw van de welvaartstaat, de sociale zekerheid, solidariteit. De werkonzekerheid en de kloof tussen arm en rijk groeien.
Het boek komt met veel cijfermateriaal en haalt voorbeelden aan uit de nationale en internationale economie en politiek. Dat alles maakt de analyses vaak beangstigend concreet: werkloosheidcijfers, nultolerantie, GAS-boetes… Naast de vele cijfers en de historische dimensie, wijst Lleshi ook op een aantal strategieën van het neoliberalisme die zich diep hebben ingevreten in het functioneren van de samenleving en in ons (zelf)bewustzijn. Zo legt het rechtse discours meer en meer de nadruk op de verantwoordelijkheid van het individu, terwijl veel problemen veroorzaakt worden door het falen van het economische systeem. Het voorbeeld van armoede is glashelder. Na de Tweede Wereldoorlog werd armoede nog gezien als een maatschappelijk probleem, nu wordt armoede geïndividualiseerd, geproblematiseerd en zelfs vaak gecriminaliseerd. Als het individu verantwoordelijk is, moet er dus niet langer een collectief antwoord gevonden worden en armoede wordt gedepolitiseerd. Lleshi wijst op deze twee belangrijke en destructieve strategieën van het neoliberalisme: individualisering en depolitisering. Hij stelt dat na de val van de Muur in 1989 de ideologische keuze uit de politiek verdwenen is. Sindsdien worden de grote economische keuzes gemaakt door instellingen die weinig of niet democratisch zijn gestructureerd (IMF, EC, ECB).
Het beeld dat Lleshi gebruikt is scherp: omdat ze de echte problemen van de socio-economische verslechtering niet willen of durven aanpakken, kiezen de politici voor een strafstaat die uitgebouwd wordt op de ruïnes van de welvaartstaat. Dit sombere betoog eindigt niettemin met een hoofdstuk over aanzetten tot alternatieven. In de laatste bladzijden gaat Lleshi nog een stap verder en droomt van een ‘constructief links project’ dat de beginselen van het kapitalisme durft te bevragen.
 
(Dit is een abstract van een artikel van Erwin Jans. De volledige tekst is verschenen in De Leeswolf 3, 2014.)
[Erwin Jans]