Boek der rusteloosheid
Fernando Pessoa
Fernando Pessoa (Auteur), Harrie Lemmens (Samensteller)
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Aanwezig |
Uitgeverij De Arbeiderspers, 2019 |
VERDIEPING 3 : DUIZENDZINNEN : POEZIE : Kast 14 PESS |
Arjan Peters
i /un/15 j
Dat zouden we haast nog vergeten: Fernando Pessoa heeft ook nog gedichten onder zijn eigen naam geschreven. De drankzuchtige handelscorrespondent en scharrelende vertaler, die als een schim door Lissabon bewoog en in 1935 stierf, 47 jaar oud, werd pas na de Tweede Wereldoorlog bekend als modern dichter en prozaïst, toen de kist met zijn nagelaten werk openging en er duizenden papieren en papiertjes in bleken te zitten. Proza, essays, poëzie, alles van hoge kwaliteit. Uiteenvallend in een groot aantal schrijverschappen: de heteroniemen, een stuk of 25 namen die Pessoa toebedeelde aan verschillende aspecten van zijn artistieke temperament.
De versplintering van de identiteit, aan het einde van de negentiende eeuw een bijkans hip thema, kwam in de persona van deze ene schuwe vrijgezel (op de paar foto's die er van hem zijn, kijkt hij liefst van de camera weg) op ongekende wijze tot bloei. Elk heteroniem kreeg een eigen stijl (joyeus, verstild, wijsgerig, eenvoudig, gulpend), sterrenbeeld, handschrift en zelfs visitekaartje.
Wie het moeilijk kan geloven, moet een keer gaan kijken in het Pessoa-museum in Lissabon - waar hij zelf nooit naar binnen zou zijn gegaan, het is er erg licht en strak, en er snuffelen veel liefhebbers rond. Hij zou radeloos worden, omdat er geen schuilplaats in de schaduw te vinden is.
Sinds vertaler August Willemsen (1936-2007) de Portugese grootheid in 1978 in Nederland introduceerde met de schitterende bloemlezing Gedichten, wisten we in één klap dat we er een dichter voor het leven bij hadden gekregen. Toch is het ook al veertig jaar lang telkens verbijsterend, wanneer er opnieuw een deel aan het vertaalde oeuvre wordt toegevoegd - we kennen de complete inhoud van de kist nog altijd niet. Vertaler Harrie Lemmens, die eerder onder meer tekende voor het befaamde Boek der rusteloosheid, heeft zich geworpen op de 1.500 pagina's met orthonieme gedichten, oftewel de poëzie van Fernando Pessoa zelf, en er daar 109 uit gekozen.
Dat betekent niet dat de meester der maskers in deze verzen zijn ware gezicht toont. Iedereen die Pessoa kent, is ervan doordrongen dat hij immer een spel speelt. Willemsen heeft daar destijds in zijn eigen Pessoa-opstellen al op gewezen: ook als hij de gevoelige, herderlijke, niet-intellectuele kant van zichzelf laat spreken, zie je hem jongleren met traditionele termen (kudde, herder, zon, regen). Zie je hem, met andere woorden, doen alsof.
Er is bij hem geen ontkomen aan het denken - zelfs als hij dat tracht uit te schakelen, gaat dat met een gedachte gepaard. Hij kan melancholisch zijn, weemoedig, eenzaam, dromerig, verlangend, maar is zich er tezelfdertijd van bewust dat een gevoel, eenmaal in een gedicht neergelegd, een gearrangeerd gevoel is, een gevoel met een bedoeling, namelijk om een gevoel op te wekken. Zijn eigen gevoel is daar alweer achter verdwenen. Het doet er niet meer toe. De eenzaamheid is verwoord, maar niet gelenigd. Misschien dat een ware geliefde had kunnen zorgen voor tijdelijke verlossing van het denken, maar Pessoa is denkelijk slechts de platonische liefde vergund geweest. Hij was getrouwd met tabak, alcohol en dromen op papier. Deze drievuldigheid absorbeerde alles en stond hem geen ontwrichtende strapatsen toe.
Veel spel derhalve, maar vaak ook met de ernst, in deze tweetalige editie, waarin de dichter bij momenten zo simpel kan zijn dat je er de schouders over ophaalt ('Ik ben niet ik, ben mezelf vreemd,/ Ik bezit niets en ben ontheemd./ Mijn leven slaap ik halfdood/ in God weet welke schoot'), dan weer hetzelfde zegt op een manier die wél doel treft ('Ik ben mijn eigen toneel,/ ik kijk hoe ik daar speel/ en alleen, gespleten, rondren,/ ik voel mezelf niet waar ik ben'), en voortdurend beseft dat hij veelvormig is, zonder zichzelf te kennen:
Dag in dag uit veranderen wij in iemand
die we morgen niet meer zien, en uur na uur
daalt die telkens weer zo andere verwant
de trap af van het nu van korte duur.
Het is een mensenmassa en die ene dáár
weet niets van de anderen híér. Een regiment
van mij's en o, wat lijken ze op elkaar!
Een veelvormig zelf, maar dat zichzelf niet kent.
Ik kijk, ben geen van hen en ben hen allemaal.
En de massa mensen zwelt maar kijkt aan mij voorbij,
en ik begrijp niet waar ik ze vandaan haal.
En terwijl ik zoals talloos velen afdaal
voel ik hen allemaal bewegen diep in mij.
tot ik iedereen voorbij ben en verdwaal.
Het Nederlands van Lemmens, wendbaar en klankrijk, evenaart het Portugees dikwijls. In één ultrakort gedicht verdenk ik de vertaler van vrijpostigheid. Dat is dit:
Ver van mijzelf besta ik in mij,
los van wie ik ben,
schaduw en beweging, samen mijn wij.
Pessoa besloot met zoiets als: 'uit schaduw en beweging besta ik', en dat laat de barst zien tussen die twee delen, die niet bij elkaar horen, die gescheiden in hem huizen. In de vertaling wordt het te gezellig; ik kreeg associaties met 'ik wou dat ik twee hondjes was'. Door het rijmende slot, 'samen mijn wij', lijkt de kloof opgeheven, en dat is niet wat de dichter beoogde.
Doordat de uitgever zo gul is geweest beide versies af te drukken, ga je ze vergelijken, en dat roept de muggezifter in de lezer wakker. Waarvan zojuist akte. Weg nu met die zeurpiet. Want Harrie Lemmens heeft een geweldige prestatie geleverd. Alleen al zijn vertaling van het pagina's lange 'Un soir à Lima' verdient een prijs, het gedicht waarin Pessoa terugdenkt aan zijn pianospelende moeder en zijn jeugdjaren in Zuid-Afrika, het is een zuivere smartlap die nooit mag eindigen, een ode aan de mijmering in het maanlicht, een in tranen gedrenkte terugblik aan de enige tijd dat er een thuis was voor de eenzame ziel, een eeuwige melodie die nooit had mogen eindigen, een fado van het fatum dat het vredige verleden alleen nog een gedachte is.
Dat gedicht 'Un soir à Lima' schreef hij op 17 september 1935. Allemaal spel, ook dit? Het kan. Maar nou en? Je hart breekt hoe dan ook. Net als het zijne, twee maanden nadat hij het schreef. Daarna gleed Fernando Pessoa als een schaduw in zijn kist.
Jos Damen
Fernando Pessoa (1888-1935) is een groot dichter. Harrie Lemmens (1953) is een uitmuntend vertaler. De combinatie leidde in dit geval tot een prachtig boek: 'Een spoor van mezelf'. De kosten zijn nog geen 25 euro voor meer dan 250 pagina’s gedichten. Omdat het boek een tweetalige uitgave is (Portugees én Nederlands), betekent dit dat elk gedicht ongeveer twintig cent kost. Dat is geen geld. Een gedicht als voorbeeld werkt misschien het best. 'IJdel, ijdel zijn mijn dromen en mijn leven, / de beelden die ik zoek – vermaaksverdriet – / voor mijn ledigheid, door moeheid ingegeven, / voor mijn oude wezen en 't geloof dat niets meer biedt.' Dit boek is een prachtige keuze uit de orthonieme gedichten van Pessoa. Tegelijkertijd is het, zeker door het instructieve nawoord van de vertaler en de gegeven korte levensloop van de dichter ook een ideale eerste kennismaking met deze fantastische Portugese dichter.
Janita Monna
i /ul/13 j
Die keer dat we in Lissabon waren, hebben we toen koffiegedronken bij A Brasileira? Of gluurden we alleen even naar binnen, om een glimp op te vangen van het goed geconserveerde café-interieur met zijn plafondschilderingen, spiegels en elegante houten toog? Dus hier zat ooit Fernando Pessoa. Met koffie? Cognac?
Hij werd in 1888 in Lissabon geboren, woonde als kind een tijd in Zuid-Afrika en werkte weer terug in Portugal als handelscorrespondent en vertaler. De grote, grootste Portugese dichter trouwde nooit. Voor de liefde was hij te verlegen, verliefdheid was er alleen op afstand en in gedichten.
Vrolijk schijnt de zon,
de velden zijn groen en blij,
maar mijn arme hart hunkert
naar iets ver weg.
Bij zijn dood was er een kist met 'ontelbare brokken tekst, in een bijna onleesbaar handschrift gepend op kladblokjes, op losse velletjes, op caférekeningen, waslijsten, stukken krantenpapier'. Dit liefdesvers, dat haast uit zijn regels barst van verlangen, zal er ook in gezeten hebben. Pessoa schreef het kort voor hij aan de alcohol bezweek.
Schichtig ging hij door het leven - naar het schijnt durfde een Franse criticus nooit om te kijken als hij afscheid van de dichter had genomen, uit vrees dat Pessoa in het niets opgelost zou zijn - maar zijn postume roem is immens. Hij had het ongeveer voorzien.
Over een eeuw zal evenwel vergeten
zijn wat bruist en stroomt en herrie maakt
in het nu waarin ik leef. Dan weten
alle telgen van zo'n ellebogenwerker
nog amper iets van wat hun opa kwaakt
- en worden mijn sonnetten almaar sterker.
Pessoa was 'een hele literatuur in één man'. Hij droeg vele schrijvers in zich, hij creëerde andere dichters, heteroniemen, met elk een eigen naam, biografie, een horoscoop, en vooral: een eigen poëtische stem. Uit wat hij onder de naam Fernando Pessoa schreef, uit de enorme hoeveelheid 'orthonieme gedichten', verscheen recentelijk een stevige selectie in heldere vertaling van Harrie Lemmens.
De verzen ademen melancholie, eenzaamheid, zinloosheid, ze zingen en somberen, cirkelend rond wat een van zijn heteroniemen, Álvaro de Campos, in vertaling van August Willemsen, zo schitterend verwoordde: "Ik ben niets. / Ik zal nooit iets zijn. / (...) / Afgezien daarvan koester ik alle dromen van de wereld."
Maar ook in deze orthonieme gedichten bleef de dichter zijn spel spelen. Pessoa, de man van de vele maskers, gaf zich ook hier niet bloot.
Hij zit er nog, buiten, op het terras van A Brasileira. In brons gegoten, 'klaar om met jou op de foto te gaan', lees ik ergens in een toeristengidsje. Doe maar niet. Zo'n foto zou de schuwe Pessoa een gruwel zijn geweest. Lees liever. "Eén mens zijn is een cel, / ik zijn is niet zijn. / Ik zal vluchtend moeten leven, / maar het zal écht leven zijn."
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.