Oorlog en terpentijn : roman

Kun je vele decennia na de feiten nog een goede roman schrijven over een wereldoorlog? Dat moet een van de vragen zijn geweest die Stefan Hertmans hebben beziggehouden. Al in 1981 had hij twee schriftjes gekregen van zijn grootvader Urbain Martien, die zich kranig in de loopgraven had geweerd. De schriftjes waren alleen vanuit het perspectief van de familiegeschiedenis al een waardevolle bron. Maar kon de schrijver Hertmans er ook daadwerkelijk iets mee?
De oogst aan goede Eerste Wereldoorlogboeken is veel minder groot dan aan boeken over WOII. Erwin Mortiers Godenslaap werd weliswaar onthaald als een meesterwerk en zelfs Stefan Brijs’ Post voor mevrouw Bromley werd opmerkelijk vaak serieus genomen, maar de noodzaak van deze romans is toch in de eerste plaats particulier. Dat geldt niet voor Oorlog en terpentijn. In het eerste en derde deel van de roman vermengt Hertmans in korte fragmenten het verhaal zoals hij dat aantreft in de schriftjes van zijn grootvader met het verslag van zijn eigen worsteling met het materiaal en de geschiedenis. Op die manier thematiseert Hertmans de afstand die hij voelt tussen de schrijver die hij is en de wereld die opdoemt uit de memoires die hem zijn geschonken.
In zijn poging om de familiegeschiedenis een grotere zeggingskracht te geven, plaatst Hertmans de lotgevallen in een wel heel ruim kader. Hertmans zoekt toenadering tot het verleden via de Grote Universele Thema’s. Hoewel dit mooie momenten oplevert, heeft de zucht naar universalisme verstrekkende gevolgen. Urbain levert zijn gevechten in de roman immers tegen de universele machten en daardoor raken de krachtsverhoudingen in zijn eigen tijd op de achtergrond.
De oorlogsroman die het hart van Oorlog en terpentijn vormt, is prachtig. Tegelijkertijd is hij echter ook behoorlijk generisch in zijn beeldenarsenaal en metaforiek. Hoe harder we blijven ontkennen dat er zoiets is als de Vlaamse Eerste Wereldoorlogroman, hoe meer dat ook de realiteit wordt. Feit is echter dat er hele stapels ongelezen oorlogsverhalen in bibliotheken verscholen liggen met verslagen die bijna altijd veel minder goed geschreven zijn dan Hertmans’ versie, maar die veelal wel dezelfde onderwerpen hebben. Dat zijn onderwerpen die in Oorlog en terpentijn haast niet aan bod komen, omdat het verhaal blijft functioneren in een universeel kader en het Vlaamse kader slechts nu en dan aandacht krijgt.
In Knack verklaarde Hertmans een Vlaams antwoord te hebben willen schrijven op Erich Maria Remarques Im Westen nichts Neues. Ook hieruit blijkt Hertmans’ streven naar universalisme. En hoewel ook Urbains verhaal het in zich heeft om de waanzin van de oorlog duidelijk te maken aan een hele nieuwe generatie lezers, gaat er door de nadruk op de universele boodschap van vrede en verdraagzaamheid ook een belangrijk lokaal conflict verloren. Hertmans gaat nooit echt de confrontatie aan met de Vlaamse beleving van de Eerste Wereldoorlog, die Urbain met zoveel van zijn tijdgenoten deelde.
Dat is jammer, maar het goede is dat Hertmans het oorlogsverhaal van zijn grootvader met zoveel zorg en toewijding heeft behandeld, dat die ideologische laag toch in de taal bewaard is gebleven. Dat maakt het een boek om je tanden in te zetten.

(Dit is een abstract van een artikel van Matthijs De Ridder. Het is verschenen in De Leeswolf 7, 2013.)
[Matthijs De Ridder]