Het raadsel van het denkende konijn en andere verhalen
Clarice Lispector
Clarice Lispector (Auteur), Harrie Lemmens (Vertaler), Caetano Veloso (Inleider)
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Aanwezig |
Uitgeverij De Arbeiderspers, © 2018 |
VERDIEPING 3 : DUIZENDZINNEN : ROMANS : LISP |
Arjan Peters
2/ei/19 m
Een schrijver die Rodrigo S.M. heet en die een onbeduidende typiste wil beschrijven, wat een helse klus wordt omdat hij zijn eigen beschaving zal moeten afleggen om haar armoede te kunnen weergeven; dat is het wonderlijke verhaal Het uur van de ster (1977), de laatste roman die de Braziliaanse sfinx Clarice Lispector publiceerde, voordat ze in datzelfde jaar stierf in Rio de Janeiro, 56 jaar oud.
Die korte roman kwam vorig jaar in een nieuwe Nederlandse vertaling uit. Nu is De passie volgens G.H. er eveneens, haar roman uit 1964, waarin de beeldhouwster die G.H. heet en in een penthouse woont, haar moordaanslag op een kakkerlak in de kamer van de vertrokken dienstbode wil beschrijven, wat een helse klus wordt omdat ze haar eigen beschaving zal moeten afleggen teneinde de gruwel weer te geven; dat is het wonderlijke verhaal van deze roman, waarvan de passie uit de titel zowel slaat op verlangen als op het lijdensverhaal van Christus.
De overeenkomst tussen de twee romans is evident, tot en met de initialen van de vertellers aan toe, alsof hun wereldse namen er niet toe doen, en ook dat is onderdeel van hun streven: om ergens te kunnen komen, in een gebied dat je voordien vreemd was, moet je bereid zijn je van uiterlijke kenmerken te ontdoen. Een naam kun je afkorten tot initialen; dat bén je zelf toch niet.
Maar wat ben je wel? De waarheid zit misschien wel in de doorgaans onopgemerkte momenten. Dit schreef Lispector in een van haar columns, die in 2016 werden vertaald als De ontdekking van de wereld: 'Wat je redt van de eenzaamheid is de eenzaamheid van alle anderen. Wanneer twee mensen met elkaar zitten te praten, is wat ze elkaar zwijgend mededelen hun gevoel van eenzaamheid.' En in De passie volgens G.H. staat: 'Een uitdrukkingsloos gezicht fascineerde me; het moment dat geen climax was trok me aan. De natuur, waar ik in de natuur van hield was haar trillende uitdrukkingsloosheid.'
Lof voor Harrie Lemmens, die voor de moeilijke taak stond de soms de complexe gedachten te vertalen die Lispector in 1963 schreef 'in een plotselinge uitbarsting van creativiteit', volgens haar biograaf Benjamin Moser, die de roman tot de grootste van de 20ste eeuw rekent.
Van de buitencategorie is dit boek zeker - zoals alles wat deze auteur heeft geschreven. Je zou het passieverhaal categorie-ontstijgend kunnen noemen. Want het is onder meer een spannend verhaal met cliffhangers: welgestelde dame gaat naar kamer van de dienstbode, vermoedt een hoop vuiligheid, rookt eerst een sigaretje op het balkon en gaat dan de vreemde kamer in, die onverwacht kraakhelder is, maar waar met houtskool iets engs op de muur gekalkt is.
Het wordt door een ik-figuur verteld aan een 'jij', ook wel een gewezen 'liefste', zodat het ook een terugblik kan zijn op een afgelopen liefde waarvan ze de kern altijd heeft veronachtzaamd (Lispector was jarenlang de vrouw van een diplomaat, voordat ze in 1959 scheidde en met haar kinderen terugkeerde naar Brazilië om als journalist te werken).
Het is óók het typische thema van de kunstenaar die niet zozeer zijn eigen leven wil weergeven maar hét leven, het zogenaamd gewone, stille, stoffige, smakeloze leven dat moeilijker te grijpen is dan al die excessen en avonturen die veel collega's erbij verzinnen.
Ten slotte is het een filosofische overweging in verhaalvorm, een traktaat over God en de natuur, geschikt voor spinozisten, christenen én atheïsten, om na een fysieke en mentale worsteling uit te komen in een heden, zonder missie of hoop, bevrijd van sentimenten en de hardnekkige hang naar schoonheid. 'Een kakkerlak is groter dan ik omdat haar leven zich zodanig aan Hem overlevert dat ze uit de oneindigheid komt en naar de oneindigheid gaat zonder het te beseffen, ze onderbreekt zichzelf nooit.'
Dergelijke gedachten brengen de vrouw ertoe de kakkerlak niet zomaar te verdelgen. In plaats daarvan doorloopt ze in haar geest de stadia die haar bij de uitdrukkingsloosheid moeten brengen waar ze 'uit vrije wil kan worden wat ze alleen maar kan zijn'.
Voor een spannend boek is een moord niet noodzakelijk, zei Saskia Noort laatst nog. Lispector wist het in 1963 al. Liefhebbers van een goed verhaal voert ze onverhoeds langs filosofische afgronden, filosofisch geschoolde lezers zullen op hun beurt versteld staan van de geheimzinnige beelden. In het donker van de nacht, zegt de verteller, wekt haar het jachtpaard van een Koning der vreugde: 'Als hij me 's nachts naar de hel roept, ga ik. Ik daal af als een kat over de daken. Niemand weet het, niemand ziet het. Ik dien me aan in het donker, stilzwijgend en schitterend. Drieënvijftig fluiten rennen achter ons aan. Voor ons licht een klarinet ons bij. En verder mag ik niets weten.'
Die laatste zin is een aanwijzing. Laat de wens om alles te plaatsen varen, gij die hier binnentreedt. Uw beloning is niet gering.
****
Uit het Portugees vertaald door Harrie Lemmens. De Arbeiderspers; 265 pagina's; € 19,99.
B. van Laerhoven
De beeldhouwster G.H. wil de kamer van haar vertrokken dienstmeisje opruimen. De kamer is echter brandschoon, maar iemand heeft drie ‘naakte mummieverschijningen’ – een man, een vrouw en een hond – met houtskool op de muur getekend. In de garderobe vindt ze een kakkerlak die ze ‘uitdrukkingsloos’ wil verdelgen. In haar hoofd maakt de kakkerlak contact met haar. Dat is de aanzet tot een roesvolle innerlijke reis die doet denken aan de mijmeringen van ontzielde filosofen. De Braziliaanse auteur (1920-1977) wordt beschouwd als de grootste Braziliaanse schrijver van de twintigste eeuw. Voor wie zich wil laten meeslepen door deze knap geschreven meanderende roman, zal Lispectors faam niet overdreven lijken. Een buitenissige maar beklijvende roman voor liefhebbers van literaire hoogstandjes. Voor het eerst in een Nederlandse vertaling. Met voorwoord van de Braziliaanse componist en zanger Caetano Veloso en een nawoord van vertaler Harrie Lemmens.
Ger Leppers
i /un/02 j
Clarice Lispector stond ongemakkelijk in het leven, en dat was, zoals zo vaak bij schrijvers, uiteindelijk een troef. Niets sprak voor haar vanzelf, waardoor zij nolens volens alles in haar leven aan een onderzoekende arendsblik onderwierp. Biograaf Benjamin Moser aarzelde niet haar de belangrijkste Joodse schrijver sinds Kafka te noemen.
Lispector (1920-1977) werd geboren in een dorpje in de Oekraïne. Toen zij één jaar oud was, emigreerde het gezin naar Brazilië. In 1943 trouwde ze met een diplomaat, van wie ze zestien jaar later scheidde. Daarna verdiende ze de kost met vertalen en het schrijven van bijdragen aan kranten en tijdschriften, en ontwikkelde zij zich tot de beroemdste schrijfster van haar land. Na enkele eerdere, schuchtere pogingen om deze bijzondere schrijfster bij ons te introduceren, heeft De Arbeiderspers nu besloten een krachtig offensief te openen. Een mooie roman, een prachtige bundel kronieken en de schitterende biografie van Benjamin Moser verschenen al, en nu is het de beurt aan het boek dat geldt als het meesterwerk van Clarice (in Brazilië worden vooraanstaande personen, tot de president aan toe, familiair met de voornaam aangeduid).
'De passie volgens G.H.' is een lange, intense monoloog van een middelbare dame uit de betere kringen van Rio de Janeiro, beeldhouwster in haar verloren uren, die in een halve dag een definitieve persoonsverandering doormaakt.
Haar dienstbode heeft ontslag genomen, en nu moet G.H. de bodenkamer klaarmaken voor de volgende bewoonster. De ruimte blijkt kraakhelder en brandschoon, op een kakkerlak na. Die kakkerlak ontketent bij G.H. een hevige weerzin, maar ook een intense fascinatie. "De wetenschap dat ze al exact hetzelfde als nu bestonden toen de eerste dinosaurussen nog niet waren verschenen, de wetenschap dat de eerste opgedoken mens ze al in grote aantallen had zien rondkruipen, de wetenschap dat ze getuige waren geweest van het ontstaan van de grote olie- en steenkoolvelden in de wereld en de wetenschap dat ze er al waren tijdens het grote oprukken en daarna het grote inkrimpen van de gletsjers."
De confrontatie met de kakkerlak is de aanleiding voor een uitvoerige, poëtische en rijke meditatie over de zin van het leven door de vertelster, die vindt dat zij haar weerzin tegen het dier moet overwinnen, omdat ze geheel wil opgaan in het bestaan, ermee wil samenvallen, één wil worden met alles maar dan ook alles wat was, is en zal zijn.
Ook lafheid kan verrijkend zijn, zo laat de schrijfster in het begin van deze roman weten: "lafheid, het is mijn grootste avontuur, die lafheid van mij is zo'n weids veld dat ik haar alleen met de grootste moed kan aanvaarden -, ik weet niet of ik met die nieuwe lafheid van mij, die zoiets is als wakker worden in een vreemd huis, de moed zal hebben om gewoon door te gaan." De lafheid - en uiteindelijk de moed van de vertelster - is gericht op het opgeven van het heerlijk zelf.
Leg, op dit punt van het boek aangekomen, al uw ideeën en verwachtingen omtrent wat een roman is terzijde, en laat u meevoeren door een kolkende stroom van op het eerste gezicht losse associaties en gedachten van de hoofdpersoon, lees het boek als een gedicht, tot aan de laatste pagina's waarin een gevoel van nederigheid en bevrijding zich van de vertelster (en van de lezer) meester maakt: "Het verlies van je persoonlijkheid als de grote concretisering van jezelf. De grootste veruiterlijking die je kunt bereiken. Wie tot zichzelf komt door persoonlijkheidsverlies zal de ander onder elke vermomming herkennen: de eerste stap met betrekking tot de ander is in jezelf de mens van alle mensen vinden."
Clarice eist in deze onorthodoxe roman nogal wat van haar lezers. Maar dat mag. Ze krijgen er veel voor terug wat geen enkele ander auteur hun bieden kan.
oordeel
Een rijke, veeleisendemeditatie over de zin van het leven.
Vert. Harrie Lemmens De Arbeiderspers 256 blz. € 16,99.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.