Een lieve meid : een fantasie

Dostojevski was voor mij terra incognita. Dat is de schuld van de grote columnist, essayist en slavist Karel van het Reve en zijn De geschiedenis van de Russische literatuur, waarin hij de levens en werken van alle grote Russische schrijvers bespreekt. Hoewel dit standaardwerk nog altijd een ongeëvenaarde inleiding is in de Russen, zette het me jarenlang op het verkeerde been.

Volgens Van het Reve schreef Dostojevski veredelde keukenmeidenromans. Een citaat: 'De intriges van zijn boeken zijn gruwelijk: melodramatische verwikkelingen over erfenissen, geheimzinnige documenten, onwettige kinderen, geheime huwelijken, bedrog, misdaad - kortom dingen die in het leven van fatsoenlijke lieden niet of nauwelijks voorkomen.

'De handeling van zijn romans bestaat meestal uit luidruchtige emotionele woordenwisselingen, vaak met veel deelnemers en toeschouwers, die hijgend en blazend uiteengaan om elkaar de volgende dag weer in iets andere samenstelling te ontmoeten in een nieuwe schandaalscène.'

Terwijl ik het gloednieuw vertaalde Een lieve meid van Fjodor Dostojevski las, kwam ik tot de conclusie dat Van het Reve niet te vertrouwen is.

De handeling van Een lieve meid: een oude pandjesbaas steekt een lange monoloog af over zijn huwelijk. Saillant is dat zijn juist overleden vrouw op zijn eettafel ligt. Eerder op de dag stapte ze, met een Russisch icoon in haar handen, uit het raam. Het was een verschrikkelijk huwelijk, maar de verteller heeft dat niet helemaal in de gaten - hij hield toch van zijn lieve meid? De novelle is vertaald door Hans Boland. Bas Heijne schreef het voorwoord.

Van het Reves oordeel is geestig en glashard. Maar het klopt dus niet. Drama begint pas bij de verwikkelingen over erfenissen en zelden bij conflictmijdende mensen die braaf hun stappentellers in de gaten houden. Het woordje melodramatisch geeft Van het Reve een alibi om lacherig te doen over de essentie van Dostojevski: 'Kom nou, Fjodor, stel je niet zo aan.'

In zijn voorwoord schetst Bas Heijne de oorsprong van Dostojevski's gekte. Op zijn 29ste stond de schrijver voor het vuurpeloton. Hij zou worden geëxecuteerd op het Semjonovplein in Sint-Petersburg. Urenlang moest hij wachten op de voltrekking van het vonnis. Op het laatste nippertje werd zijn doodvonnis omgezet naar dwangarbeid in Siberië.

Dertig jaar later ziet hij vanuit het raam hetzelfde koude plein waar hij wachtte op de dood. Als de gastheer hem geruststelt en zegt dat het gelukkig voorbij is, mompelt de schrijver: 'Is het werkelijk voorbij?'

Melodrama wekt de suggestie dat het werk niet doorleefd is, maar uit Een lieve meid blijkt juist het omgekeerde. In een roes vertelt de pandjesbaas hoe hij werd aangetrokken tot een 16-jarig meisje. Hij kende haar omdat hij haar roebels gaf in ruil voor armetierige sieraden. Haar tantes zien hem wel zitten. Het alternatief is een grutter die al twee vrouwen had versleten en zocht naar een derde. De pandjesbaas is minder erg, dus ze trouwen.

Aanvankelijk gaan de pandjesbaas en zijn vrouw nog naar het theater, maar al snel niet meer. Naarmate er minder afleiding is van buiten, wordt het dagelijks leven beklemmend en pijnlijk. Dat geldt voor haar, maar zeker voor hem. Uit het lachje van zijn vrouw concludeert hij dat zij hem minacht. Het helpt natuurlijk ook niet dat hij voortdurend op haar let.

In de alledaagsheid wordt deze novelle angstaanjagend. Het gaat over een ongelijke relatie, en alle relaties zijn op hun eigen manier ongelijk. In essentie gaat het ook over de man en de vrouw die een tafeltje verderop in het restaurant een avond zwijgend doorbrengen, starend naar hun telefoons. Of over de wanhoop van een stel dat uit elkaar is maar nog maandenlang in hetzelfde huis blijft wonen, terwijl een van de twee nieuwe woonruimte zoekt.

Een lieve meid beschrijft de paranoia van onbeantwoorde liefde, de beklemming van een relatie die niet werkt. Het gevoel van claustrofobie wordt versterkt door het vlakke leven van een pandjesbaas, die in de kamer aan de voorkant zijn winkel heeft en aan de achterkant zijn woon- en slaapvertrek.

In grote vaart gidst Dostojevski je naar het noodlottige einde; alsof de pandjesbaas naast je in de kroeg - nog in verwarring - zijn verhaal afsteekt. Hij is in- en intragisch: hij dacht dat hij de controle had over zijn huwelijk, maar hij gunde zichzelf of zijn vrouw geen geluk, totaal in de greep van angsten en neurosen. Bolands vertaling is kraakhelder en eigentijds, geen moment wordt het verhaal oubollig. Het is 19de-eeuws en toch modern.

Even lijkt het meisje met haar cipier af te rekenen. 's Nachts komt ze aan zijn bed staan en houdt een revolver tegen zijn slaap. Helaas haalt ze de trekker niet over. De dreiging is weg en maakt plaats voor nieuw ongemak als hij besluit dat hij zijn vrouw moet straffen.

'Ik ging naar de markt en kocht er een ijzeren ledikant, dat ik in onze gezamenlijke kamer liet neerzetten, achter de kamerschermen die ik samen met het bed had aangeschaft. Het leek me overbodig tegen haar te zeggen dat deze slaapplek voor haar bedoeld was. Ook zonder woorden snapte ze nu wel dat ik alles gezien had en alles wist, ze hoefde er niet meer aan te twijfelen. De revolver legde ik die nacht als altijd gewoon op tafel.'

Het huwelijk is een patstelling: de mislukking zit niet in de excessen, maar in lusteloze continuïteit en verzwegen wrok. Voor de man blijft zijn lieve meid ongrijpbaar. Is ze nu zachtmoedig of is ze onuitstaanbaar, superieur? Doordat hij haar steeds op een andere manier verbeeldt, kom je er nooit echt achter. Na haar dood blijft de man eenzaam en ontgoocheld achter: er is geen verlossing.