De non
Denis Diderot
2 exemplaren
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Aanwezig |
Athenaeum-Polak en Van Gennep, 2005 |
MAGAZIJN : FICTIE : ENKEL NA MAGAZIJNRESERVATIE : DIDE |
Aanwezig |
Het Spectrum, 1978 |
MAGAZIJN : FICTIE : ENKEL NA MAGAZIJNRESERVATIE : DIDE |
31/12/2005
Jacques de fatalist en zijn meester van Denis Diderot is een roman die alle romanwetten ontkent. Het is een verhaal dat geen verhaal wil zijn en een filosofisch traktaat dat de verlichtingsideeën relativeert, op de proef stelt, doordenkt tot op het einde en een tegenbeweging op gang brengt. Maar vooral is het een sprankelend loflied op de vrijheid, dat nog niets aan actualiteit heeft ingeboet.
Diderot vertelt zijn verhaal zonder de traditioneel essentiële elementen te willen meegeven: een portrettekening, een psychologische analyse, een verleden. Dit alles wordt de lezer niet verteld en de paradox is hier dat het géén abstract verhaal wordt, maar levendig, concreet overkomt. De beginregels van de roman zijn programmatorisch: "Hoe hadden ze elkaar ontmoet? Bij toeval, zoals iedereen. Hoe heetten ze? Wat gaat u dat aan? Waar kwamen ze vandaan? Van de dichtstbijzijnde plaats. Waar gingen ze heen? Weet een mens waar hij heen gaat? Wat zeiden ze? De meester zei niets, en Jacques zei dat zijn kapitein zei dat alle goede en slechte dingen die ons hier beneden overkomen, daar boven geschreven staan."
Dit is de anarchistische variant van 'Er was eens ...'. Traditioneel wordt een verhaal begonnen met de essentiële informatie (over wie het gaat, waar en wanneer het zich afspeelt) en is er een dramatisch startpunt. Diderot introduceert echter de onzekerheid en de autonomie van de schrijver: de waarheden -- zowel formeel als inhoudelijk -- zullen hier overboord gezet worden. Het is ook een Publikumsbeschimpfung waarin gespeeld wordt met de lezer, want de informatie die Diderot geeft, is non-informatie, bestaat uit pseudo-gegevens. De laconieke antwoorden maken in de stijl duidelijk dat dit alles u niet aangaat: het is de schrijver/verteller die de touwtjes in handen heeft. Het is de schrijver die manipuleert. En Diderot doet dit op verschillende manieren: hij breekt het verhaal af, vertelt niet hoe het afloopt, hij spreekt de lezer toe, vertelt welke mogelijkheden hij heeft en het is aan de lezer om zijn voorkeursversie te bepalen. De schrijver legt zijn trukendoos bloot. Diderot doet hier hetzelfde als in de Encyclopédie. In de befaamde platen toonde hij hoe de machines werkten, hoe de mens in elkaar stak, hoe het heelal is opgebouwd. Hij demystificeert en ontmythologiseert. En velen in onze tijd denken dat dit proces -- dat essentieel is voor de verlichting en dus de vooruitgang -- een verlies is. Dit is het juist niet: het is de mythe, de leugen die doet verstommen en verdommen. De ontsluiering van mechanismen betekent géén verlies, omdat ze meerwaarde creëert -- het inzicht namelijk dat de onderdelen meer zijn dan zichzelf.
Eigenaardig genoeg hebben het materialisme, het ongeloof en het realisme van Diderot een van de meest metafysische filosofen ooit beïnvloed. We spreken van Hegel, die niet alleen de dialectische methode die Diderot in zijn roman heeft toegepast, heeft 'overgenomen', maar deze roman ook als inspiratiebron heeft gebruikt voor zijn fameuze theorie over de meester-knechtverhouding -- een theorie die later voor Marx een pijler was om de historische rol die hij het proletariaat toebedacht te illustreren. De essentie hiervan is dat de meester niet zonder slaaf kan bestaan, dat er een wederzijdse afhankelijke relatie tussen beiden bestaat. Opvallend hierbij voor de 18e eeuw is ook de titel: het is de knecht die een naam krijgt -- die dus geïndividualiseerd wordt -- en de meester blijft anoniem. (Dit in tegenstelling tot de roman van Cervantes -- tevens voorbeeld voor Diderot --die in de titel Don Quichot vermeldt, de ridder -- dus de meester.) En effectief, in de roman heeft de knecht de dynamische rol en is het de meester die naar de verhalen van Jacques luistert. Het is deze laatste die bepaalt wat verteld wordt en wanneer er gestopt wordt. Diderot stelt ook dat de meester zich laat beleren -- dit is het passieve element in de maatschappij -- en dat de knecht het actieve deel is. Thorstein Veblen -- een van de toonaangevende marxistische sociologen -- heeft dit idee verder uitgewerkt in zijn kritiek op de nietsdoende klasse: deze klasse is een ballast voor de arbeidende, die de essentie van de wereld en de vooruitgang vormt. Deze klasse --die hier Jacques als voorbeeld is- is als de natuur zelf. Voor Diderot is de natuur het leven. Waar Marx zei dat het communisme de 'natuurlijke' gang van zaken is, dat het proletariaat de nietsdoende, dode klasse zal overwinnen, dan is hij een directe leerling van Diderot.
Jacques wordt hier 'de fatalist' genoemd en dit lijkt voor wie de clichés van de verlichting kent een Fremdkörper te zijn. De 18e eeuw staat immers voor een humanistische filosofie, een filosofie dus waar de mens een centrale plaats inneemt. Ze is een verzet geweest tegen het theologische denken dat een systeem ontwierp waar de mens het slachtoffer van was. In de ogen van Diderot was dit een onderdrukkend systeem, omdat het inging tegen de 'natuurwetten'. Vandaag stellen wij natuur en cultuur tegenover elkaar en geven de voorkeur aan de cultuur. Het is in onze ogen immers de cultuur die mogelijkheden schept, die vrijheid mogelijk maakt, die keuzes toelaat. In de 18e eeuw was het omgekeerd. Men ageerde tegen de cultuur (in praktijk de godsdienst die toen dominant was) omdat ze een aberratie was van het natuurlijke, die gelijkgesteld werd met de vrijheid en de goedheid van de mens (enkele tellen later zal de romantiek dit overnemen en de herder bezingen, de wilde als edel en nobel beschouwen). Toen werd de cultuur gelijkgesteld met onechtheid, hypocrisie en overbodigheid. Diderot zegt niet dat de natuur goed is. In zijn materialistische natuuropvatting is hij een voorloper van markies de Sade: de natuur is amoreel en is zichzelf. Het waarlijk grootse van Diderot is dat hij de mens in de natuur plaatst en er niet tegenover of boven. We hebben hier in één persoon dus de twee bewegingen: enerzijds wordt de mens binnen de maatschappij als een actief element gezien (hij verandert de wereld, hij maakt vernuftige werktuigen, hij kan autonoom denken en handelen), anderzijds wordt hij beschouwd als slechts een onderdeel van de kosmos. In het 'kleine handelen' (hier, in ons individuele leven) zijn we vrij, in het 'grote handelen' is de mens deel van een mechanisme.
Voor Diderot bestaat de natuur uit een oneindige diversiteit en het systeemdenken beperkt die. Het is voor de mens kwestie om te leven volgens de natuur: het is pas door te gehoorzamen aan de natuurwetten dat de mens zichzelf kan zijn en dus gelukkig kan worden. Natuurlijk zit hierbij ook een strategisch element: Diderot zet de godsdienst af tegen de natuur. Hij ontwerpt geen tegensysteem, want dat kan enkel maar leiden tot een twist van argumenten; hij neemt de natuur in haar geheel als argument. En een klein kind kan zien dat de natuur de meesteres is. Het echte leven is sprankelend, onverwacht, humoristisch, plezant, Bourgondisch en niet bezwaard met schuld en boete. Dit is de essentie van het menselijke bestaan en dus de vrijheid.
Net zoals veel andere filosofen is Diderot op de eerste plaats een moralist. Omdat we enkel dit leven hebben, houdt hij zich bezig met de vraag hoe we moeten leven, hoe we deze wereld moeten ordenen. Ook deze roman is een reflectie over de moraal. Sartre en Camus hebben de literatuur gebruikt als illustratiemateriaal voor het existentialisme, een manier om hun filosofie te populariseren. Bij Diderot werkt dit nog anders. Zijn verhalen zijn een zelfstandig geheel, ze denken op een andere manier. Waar zijn filosofie rationeel is opgebouwd en strijdmateriaal is tegen de Jezuïeten, zijn z'n romans een concretisering van dit denken, maar ook een uitbreiding ervan. De literatuur is een imitatie van het echte leven, dat onverwachts verloopt, dat niet rationeel of logisch is, dat dode momenten kent. In zijn verhalen toont Diderot het leven en daardoor zijn ze ook een loflied op de chaos: hier géén onnatuurlijk verloop of een al te simpele opeenvolging van oorzaken en gevolgen. Op elk moment kunnen er tientallen zaken gebeuren, het is niet te voorspellen wat er zal gebeuren. De boeken van Diderot zijn als een volière: veelkleurig, chaotisch, zinderend van leven, een overweldigend gezang.
In de onvolprezen reeks Prisma-klassieken was in 1978 reeds een vertaling van dit werk van de hand van J.D. Hubert-Reerink verschenen. De recente vertaling, verschenen bij Athenaeum-Polak & van Gennep, is van Martin de Haan. En het is geen verbetering. De vertaling uit 1978 heeft in een aantal gevallen accurater vertaald, meer in de geest van Diderot. Hier zijn een aantal fouten ingeslopen en is het Nederlands niet sprankelend genoeg. De toon klopt niet, de vertaling heeft geen tijd gekregen om te rijpen. Uiteraard is de vertaling van 1978 in een aantal gevallen te stroef, maar de toon zat goed en de vertaling was beknopt. Het Frans van Diderot is vandaag nog altijd hedendaags, kent geen verouderingsproces. De vertaling van De Haan is nu al gedateerd. [Johan Velter]
Dr. D.G. van der Steen
Dit boek is een van de bekendste romans uit de 18e eeuw. Of liever, het is een filosofische anti-roman, vol gesprekken en voortdurend onderbroken verhalen, waarin de knecht Jacques, een overtuigd determinist, en zijn meester, die vrijheid en toeval niet bij voorbaat buitensluit, al pratend en ruziënd met elkaar en met de schrijver en de lezer rondtrekken door het Frankrijk van hun tijd. Een sprankelend boek, opvallend modern van opzet en thematiek, in een prachtige nieuwe vertaling (de vorige, uit 1978, is inmiddels echt verouderd). Een boek dat bij een volgende druk wellicht kan worden aangevuld met een inleiding over Diderot en zijn tijd. Gebonden, kleine druk.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.